"Alle metaforen zijn onwaar"

Het Snapgevoel. Hoe de illusie van begrip ons denken gijzelt
Lezing door filosofen Herman de Regt en Hans Dooremalen
Dinsdag 13 september 2016 | 19.30 - 21.00 uur | LUX, Nijmegen

Wetenschapsfilosofen Herman de Regt en Hans Dooremalen schreven Wat een onzin (2008), waarin de vloer werd aangeveegd met alle beweringen die niet wetenschappelijk onderbouwd konden worden. Paranormale begaafdheid, het zesde zintuig of homeopathische middelen: het zijn allemaal vormen van bijgeloof waar geen wetenschappelijke basis voor is. In hun boek Het snapgevoel (2015) gingen de filosofen nog een stap verder. Ze zoomden in op claims van de meest eminente wetenschappers. Die claims geven je het gevoel dat je snapt hoe zeer complexe zaken werken. Maar dat snapgevoel zou weleens onterecht kunnen zijn. En dat is niet zonder gevolgen.

Radio

De aftrap van Herman de Regt was stevig: “Wat zegt wetenschap over de wereld en wat zouden filosofen zich daar van moeten aantrekken? Wij zeggen daarover: we moeten wetenschap serieus nemen, maar ook wetenschappers kunnen te ver gaan.” Neem bijvoorbeeld de uitleg over de werking van een radio. Dat is een apparaat dat werkt met elektromagnetische golven die door de ruimte wandelen. Klinkt logisch, niet? Maar wanneer je je bedenkt dat elektromagnetische golven ook door een vacuüm gaan, en er dus geen sprake is van een ondergrond zoals bij wandelende mensen ─ weet je dan nog even goed hoe die radio in elkaar zit? De Regt: “De uitleg geeft je een snapgevoel. Mensen denken het te snappen, maar als je de verklaring goed bekijkt, zie je dat hij bol staat van de metaforen. Er wordt gebruikgemaakt van iets dat ons bekend is om een voor ons onduidelijk domein te verklaren. En dat terwijl we in de wetenschap de waarheid willen achterhalen. Als je op zoek bent naar de waarheid, kun je beter geen metaforen gebruiken. Alle metaforen zijn onwaar.”

Zelfzuchtige gen

Ter illustratie haalde De Regt een concept aan van Richard Dawkins: het zelfzuchtige gen. “Als je het woord zelfzuchtig gebruikt, doe je alsof genen personen zijn die altruïstisch kunnen zijn of juist egoïstisch. Dat metaforisch taalgebruik slaagt er dus alleen in om je een idee te geven, terwijl we weten dat wat de metafoor uitdrukt niet het geval kan zijn voor genen, omdat ze geen personen zijn en dus geen zelfzuchtig karakter kunnen hebben.”

Botsingen

Hoe goed zijn we eigenlijk in het begrijpen van de werkelijkheid om ons heen? De Regt: “Onze voorouders begrepen wat ze moesten doen om te overleven in een omgeving met manipuleerbare objecten. Ze moesten verschijnselen uit hun natuurlijke leefomgeving kunnen begrijpen. Als je een noot op een steen legt en er vervolgens met een andere steen op slaat, barst de schil. Dat is een vorm van letterlijk begrip. Je snapt wat er gebeurt in de wereld als het wordt uitgedrukt in termen van botsingen.”

Tsunami

Als je die noot met een steen kapot slaat, en dus een letterlijk begrip van de werkelijkheid hebt, heb je een cognitief gevoel dat je het begrijpt. En dat klopt ook in het geval van de brekende noot. Maar je kunt dat snapgevoel óók hebben terwijl je begrip van een zaak te wensen overlaat, vertelde collega-filosoof Hans Dooremalen. “Dat onterechte snapgevoel – een bias – treedt bijvoorbeeld op als iemand je vertelt over het zelfzuchtige gen. Omdat de metaforische verklaring niet correct is, blijf je achter met een illusie van begrip. Vervolgens zit je met onware overtuigingen opgescheept.” En dat is in veel contexten problematisch, vult De Regt aan. “Je ziet de ellende ervan in de rechtspraak.” “En vergeet de politiek niet,” aldus Dooremalen. “Als je politici hoort spreken over een tsunami aan vluchtelingen, denk je aan een tsunami en dat wil niemand, want die komt over je heen en dan ga je dood.” In zulke geval wordt een metafoor ingezet om bij mensen het gevoel te creëren dat ze het begrijpen. “Maar,” zo waarschuwt Dooremalen later, “een bias is een manier om snel tot conclusies over de wereld te komen die misschien heel handig zijn in evolutionaire context. Maar als we meer over de wereld willen leren, zitten die onjuiste overtuigingen ons behoorlijk in de weg. Als we kortom ware uitspraken willen doen moeten we goed weten welke denkfouten we maken.”

Verplicht psychologie

Wat gebeurt er als je uiteindelijk de metaforen weglaat uit de wetenschap? Dooremalen: “Ten eerste verdwijnen pseudo-verklaringen uit de wetenschap. Verhalen over egoïstische genen behoren dan tot het verleden. Daar komt slechts een beschrijving van de feiten voor in de plaats, want een verklaring hebben we in veel gevallen niet. Als we de wetenschap en kennisverwerving willen verbeteren door denkfouten te elimineren, moet je de psychologie bovendien dopen tot belangrijkste wetenschap. De psychologie helpt je de biases in het denken op te sporen. Biases die de mens maar al te eigen zijn. Daarom moet psychologie  een verplicht vak worden op de middelbare school zodat jonge adolescenten zich al bewust worden van de manier waarop ze denken.”

Door: Karlijn Ligtenberg