Verslag “ De visie op God zoals we die in de christelijke traditie kennen, is voor veel mensen onzeker geworden”

Religie in uitvoering
Gesprek met theoloog en bisschop Gerard de Korte
Dinsdag 4 oktober 2016 | 19.30 - 21.30 uur | Collegezalencomplex RU

Bisschop De Korte werd in 2015 tot Theoloog des Vaderlands uitgeroepen. Wie is de theoloog achter de bisschop? Wat is zijn visie op de kerk, het geloof en de samenleving? Hoogleraar Gender en Religie Maaike de Haardt ging aan de hand van vier filmfragmenten met De Korte in gesprek over de interreligieuze dialoog, de crisis van kerk en godsvraag, de plaats van de kerk in de samenleving en de betekenis van theologie.

Israël en Palestina

In de documentaire Promises volgt een Israëlisch regisseur  Palestijnse en Israëlische kinderen. Ze wonen nog geen twintig minuten van elkaar vandaan, maar leven in totaal verschillende werelden. In het fragment laat de regisseur twee kinderen met elkaar bellen: “Ik wil je ontmoeten en naar je mening luisteren. Ik ben benieuwd naar wat je denkt, ook al hebben we niet dezelfde mening,” zegt Daniel via de telefoon tegen een jongen die in het Palestijnse kamp Deheishe woont. Ze vragen elkaar naar hun favoriete pizza, doen voorspellingen over het Wereldkampioenschap voetbal. Zo kan het ook, lijkt de boodschap te zijn.

Ontwapenend

De Korte typeerde het telefoongesprek als “erg ontwapenend. Je zou hopen dat meer volwassenen bruggen zouden slaan zoals deze kinderen dat doen. Christenen en moslims beslaan tezamen meer dan de helft van de wereldbevolking en we hebben maar één aarde. We moeten als christenen proberen met de moslimwereld in contact te zijn, omwille van het voortbestaan van deze wereld.” In Nederland wordt de interreligieuze dialoog volgens De Korte vanuit de katholieke gemeenschap voornamelijk met de islam  gevoerd. “Pas als je elkaars vertrouwen hebt, kun je het over godsvragen hebben. Dat we op Goede Vrijdag vieren dat God en mens met elkaar verzoend worden, is bijvoorbeeld een notie die de islam afwijst. Dat maakt theologische gesprekken lastig. Tegelijkertijd blijft de maatschappelijke dialoog essentieel. Wat zeggen we als we opkomen voor rechtvaardigheid en barmhartigheid? Zulke noties vind je in beide godsdiensten, en dat verbindt.”

Verdamping van geloofskenners

Hoe is het eigenlijk met de verbinding binnen de kerk gesteld? De Korte: “Volgens mij gaat het heel goed met de oecumene. Zowel richting de orthodoxie als de reformatie is er veel bereikt, zeker de afgelopen vijftig jaar. Vroeger begonnen we met verschillen, nu starten we met overeenkomsten: het geloof in de God van de Schrift, de Triniteit en verzoening. Dat is het kloppend hart van het klassieke christendom en dat verbindt. Tegelijk zie je in zowel katholieke als protestantse kerken een verdamping van geloofskennis. Het is goed als rooms-katholieken en protestanten zich gezamenlijk laven aan de bron van ons geloof om weer geloofswoorden te ontvangen en het geloof door te geven.”

Lampedusa

Bisschop De Korte koos voor een nieuwsfragment waarin paus Franciscus die Lampedusa bezoekt, het Italiaanse eiland dat dichter bij Afrika dan Europa ligt en daarom voor veel vluchtelingen als springplank naar de Europa fungeert. De paus was er om solidariteit te betuigen aan de vele Afrikanen die in brakke bootjes de oversteek wagen, soms met de dood op zee als gevolg. Ter gedachtenis aan hen die stierven wierp de paus een bloemstuk in zee. In een toespraak zei hij: “Door de welvaartscultuur denken we alleen aan onszelf, zijn we ongevoelig voor de nood van anderen. We leven in zeepbellen. Ze zijn mooi, maar ze stellen niets voor. Het zijn vluchtige illusies. Dit leidt tot de globalisering van onverschilligheid. We vragen vergiffenis voor degenen die op mondiaal niveau beslissingen nemen waardoor dit soort drama’s ontstaan.”

Globalisering van onverschilligheid

De Korte benadrukte dat de paus vaak spreekt over de globalisering van onverschilligheid. “Mensen worden niet meer bewogen door de nood van een ander. Voor een christen is het eigenlijk onbestaanbaar dat je je daardoor niet meer laat raken. Je bent geen naaste meer voor iemand die langs de kant van de levensweg ligt. Sociale gerechtigheid en duurzaamheid komen in zo’n situatie bij elkaar. In een brief probeerde de rooms-katholieke bisschoppenconferentie dat sentiment onder woorden te brengen. We schreven daarin dat degene die wij Onze Heer noemen zelf een dakloze vluchteling was. Dat betekent dat we ontzettend voorzichtig moeten zijn met het sluiten van grenzen. De Europese Unie bestaat uit vijfhonderd miljoen mensen. Als daar één miljoen vluchtelingen bijkomen, hebben we het over twee tiende procent. En dat in één van de rijkste delen ter wereld. Financieel en logistiek kan het, maar er is - ook onder katholieken - verzet vanwege globalisering en de angst voor de toekomst.”

Luis in de pels

Sociale cohesie is voor De Korte dan ook een erg belangrijk thema. Hij is veel bezig met de vraag hoe mensen bij elkaar te houden zijn en hoe eenzaamheid te voorkomen is. “We hebben veel know how in huis en vrijwilligers.” Loopt u daarmee niet het risico zich voor de kar van de Nederlandse regering te laten spannen, vroeg De Haardt zich af. De Korte: “Sommige mensen zeggen inderdaad dat ze het onder protest doen. Ik denk dat we gewoon onze verantwoordelijkheid moeten nemen. Als er onder mooie woorden een ordinaire bezuiniging verborgen zit, moeten we dat ook thematiseren. Binnenkort bieden we de staatssecretaris een rapport aan over armoedebestrijding door kerken. We zijn dus luis in de pels en bondgenoot tegelijkertijd.”

Uitdijend heelal

Een filmfragment uit Night Train to Lisbon vormde de basis voor een gesprek over de crisis van de kerk en de godsvraag. De crisis omtrent de godsvraag gaat aan de crisis van de kerk vooraf, meende De Korte. “In mijn geschiedenisstudie heb ik een boek van Paul Hazard gelezen. Hij beschrijft dat rond 1700 de vragen van de Verlichting al volop aanwezig waren dankzij reizen en de ontwikkeling van de natuurwetenschappen. Op dat moment komen mensen met verschillende culturen in contact en het besef van tijd en ruimte wordt opgeblazen. Tussen het jaar 1500 en 2000 maakte een geocentrische perceptie plaats voor die van een uitdijend heelal. De democratisering van deze denkbeelden gedurende de laatste vijftig jaar leidt noodzakelijk tot religieuze onzekerheid. De visie op God zoals we die in de christelijke traditie kennen, is voor veel mensen onzeker geworden. Voor heel veel mensen in onze parochies is God geen persoon meer, geen Gij die ons aanspreekt en door ons aangesproken kan worden. Mensen houden het maar bij ‘iets’, dan ben je meer vrij. Het persoonlijke godsbeeld is aan het verdampen. Dat raakt het hart van het klassieke christendom.”

Kwetsbare geloofsgemeenschap

Is er sprake van een crisis van de kerk? Volgens De Korte is er een overdrachtscrisis. “De meeste parochies bestaan uit heel veel oudere mensen en heel weinig jongeren. Dat maakt onze geloofsgemeenschap kwetsbaar. We staan voor hele spannende jaren. Het christelijk geloof is altijd voor een minderheid geweest, ook toen er een cultuurchristendom was. We moeten missionair zijn, maar het zal geen massa’s meer mobiliseren. Misschien komen we terecht in de situatie dat tien procent van de Nederlandse bevolking christen is en de rest cultuurchristen. Dertien eeuwen christendom verdwijnt niet gelijk, al gaat het de laatste vijftien jaar wel snel met de ontkerstening en het feitelijk verdampen van de geloofskennis.”

Theologie vertalen

Is er nog een taak voor de leermeester, voor de theologie? De Korte: “Theologen hebben de taak om de gelovigen te helpen om hun christelijk geloof te doordenken, te beleven en gestalte te geven. Er zit ook een maatschappelijke dimensie aan. Het draait om een goede popularisatie om predikanten te helpen die de boodschap moeten verkondigen. In de academie schrijven voor collega’s moet ook gebeuren, voor de voortgang van de faculteit en het vak. Het is wel belangrijk dat wat gevonden wordt tegelijkertijd naar een breder publiek wordt vertaald.”

Makende mens

De Korte is veel bezig met de vraag wat de kerk kan bijdragen aan een betere wereld. In onze notie van de Bijbelse God zit ook de uitdaging om je in te zetten voor een meer rechtvaardige wereld. Dat is ook wat de paus op Lampedusa bedoelde toen hij sprak over een cultuur die sterk uitgaat van consumptie, genot en voor jezelf opkomen. Zijn dat noties die werkelijk zo Bijbels zijn? We zitten in een productiesamenleving. Mensen spreken zelfs over het maken een kind. Binnen het christelijke perspectief staat de idee van ontvangen centraal: de werkelijk belangrijke dingen in het leven die maak je niet, die worden je geschonken. Dat kan een christelijke theoloog inbrengen tegen een cultuur die te sterk focust op de producerende en de maakbare mens.”

Beschermen

In de persoon van De Korte zijn theoloog en bisschop verenigd. Levert dat een spanning op? De Korte: “Ja. De theoloog en de leraar horen bij elkaar. Maar ik ben ook pastor en bruggenbouwer, en daarbij bestuurder. Enerzijds wil je de traditie van de kerk beschermen en doorgeven. Tegelijkertijd ontmoet je in de pastorale context grote weerbarstigheden. Ik herken de spanning tussen theoloog zijn en herder zijn. Maar ik vind dat ieder mens die ik pastoraal ontmoet, daarna weer verder moet kunnen met zijn leven. Als dat soms ten koste gaat van de leer van de kerk, dan is dat zo. Ik zie dat ook in het spreken van paus Franciscus, die zegt: natuurlijk, de kerk blijft het huwelijk als levensverbond zien, maar er zijn zoveel mensen die daarin gefaald hebben. Die mensen moeten ook verder met hun leven. Ik vind dat heel inspirerend.”

Door: Karlijn Ligtenberg