“Ik heb het idee dat de tijd met mij omgaat in plaats van andersom.”
Met tijd omgaan. Hoe doe je dat?
Filosofieworkshop met filosoof Paul van Tongeren
Woensdag 19 oktober 2016 | 19.30 - 21.30 uur | Thiemeloods, Nijmegen
Onder leiding van emeritus hoogleraar Wijsgerige ethiek Paul van Tongeren filosofeerde een groep bezoekers van Radboud Reflects in intieme sfeer over het begrip tijd. We hebben er dagelijks mee te maken. We houden ons horloge in de gaten en vallen niet zonder afspraak ergens binnen. Om nog niet te spreken van de stress die het gebrek aan tijd kan opleveren. Maar wat is tijd eigenlijk precies? En waarom hebben we er zo vaak last van?
Vier uur slaap per nacht
Wat is het probleem met tijd? De eerste reactie uit het publiek is duidelijk: we hebben te weinig tijd. De dag is altijd te kort. “Ik ken een jongen van 25 jaar die maar vier uur per nacht slaapt. Dat vind ik verbazingwekkend. Maar ik kan het me wel voorstellen als je zestien uur per week college hebt, daarna nog moet werken en vervolgens nog moet studeren. Als je om twaalf uur eindelijk eens klaar hebt wil je ook nog op stap.” Veel bezoekers herkennen zich in de observatie van deze deelnemer. “Dat is heel belangrijk als je met een filosofisch probleem aan de slag gaat,” wist Van Tongeren. “Je moet niet alleen over een probleem horen van een ander. Het is belangrijk dat je je met een vraagstuk kunt identificeren.”
Miscalculatie
Er is niet alleen te weinig tijd, maar de tijd gaat ook te snel. “Ik heb het idee dat de tijd met mij omgaat in plaats van andersom.” Ook deze uitspraak kan op herkenning rekenen. Want wie wil er niet graag van alles doen op een dag, en heeft op het eind alsnog het idee dat zijn halve takenlijst is blijven openstaan? Ik wilde wat printerinkt kopen in de stad, en had er zo’n vijftien minuten voor vrijgemaakt. Dan blijkt dat toch een miscalculatie. Voor je het weet ben je weer een uur verder omdat het uitzoeken van printerinkt wel meer tijd in beslag neemt dan een kwartiertje.” Dat is het punt waarop de tijd eigenmachtig lijkt te zijn, beaamde Van Tongeren. Tijd lijkt soms zijn eigen leven te leiden, is de boodschap.
Augustinus
Maar wat is tijd eigenlijk? Is het een afspraak, of misschien kunnen we het beschrijven als een fysieke dimensie? Een afwisseling van licht en donker, oppert een van de bezoekers. “Dat is volgens mij iets dat ons opmerkzaam maakt op de tijd,” reageerde Van Tongeren, “maar het verklaart niet wat tijd is.” Van Tongeren sprak over Augustinus, een theoloog en filosoof die zich in de vierde eeuw al afvroeg hoe tijd werd veroorzaakt. Echter, alleen al door te spreken over een wanneer, veronderstellen we al tijd, constateerde Augustinus. Zo blijkt maar hoe moeilijk het is om tijd te definiëren zonder een idee van tijd als uitgangspunt te nemen.
Tijd als ervaring
Is tijd niet te omschrijven als een ervaring, vraagt één van de bezoekers zich hardop af. “Ik kan niet zeggen wat de tijd is, ik kan alleen omschrijven wat ik in de tijd ervaar. Het lukt me niet om buiten de tijd te gaan staan.” Ook die uitspraak resoneert met het denken van Augustinus, die zei: “Tijd is er altijd al. Je kunt je er niet tegenover plaatsen om te bekijken wat het precies is. Ik weet precies wat tijd is, tot het moment dat je me vraagt wat het is. Dan weet ik het niet meer.” Toch kun je een aantal onderscheiden maken. We hechten bijvoorbeeld aan het verleden, als tijd die er was. Het verleden bevindt zich in het domein van de herinnering. En dan is er de toekomst, die voor ons als een verwachting bestaat. En ten slotte is er de beleving van het heden, maar elke keer als je het ‘nu’ omschrijft, is het alweer voorbij getrokken.
Minder verlangen
Wat kunnen we doen aan onze problemen met tijd? Misschien moeten we wat meer leven zoals onze zuidelijke buren: gewoon zonder afspraak binnen komen vallen en niet moeilijk doen over te laat komen. Of zullen we anders eens wat minder verlangen? “Het kwijtraken van verlangen is een suggestie die binnen boeddhisme en mindfulness vaak wordt gesuggereerd. Je ziet het ook terugkomen in de geschiedenis van de filosofie: als je niets meer wil, krijg je precies wat je wil.” Veel bezoekers voelden er weinig voor om niks meer te willen, want dat zou weleens tot apathie kunnen leiden. Is het geen idee om enkel te doen wat je het liefste wil? Maar, aangezien we zojuist constateerden dat de tijd snel gaat als je het prettig hebt, en langzaam als je je verveelt, zou het gevolg daarvan zijn dat de tijd dan altijd voorbij vliegt, opperde een van de bezoekers. Toch zou het ook meer rust opleveren want je kunt je op die manier focussen op de hoofdzaken van het leven.
Koeien
Van Tongeren vertelde over Nietzsche, die zich verwonderde over de tevredenheid van koeien. Hoe doen ze dat toch? Nietzsche schreef hoe hij op de koe afstapte en het aan hem vroeg. ‘Het dier hief zijn kop op alsof het wilde zeggen: ik houd me niet bezig met de toekomst – en wat gebeurd is, ben ik alweer vergeten.’ Hoewel volkomen leven in het heden op het eerste gezicht misschien verlokkelijk klinkt, blijkt het bij nader inzien toch een heel dierlijke vorm van het geluk. En of we dat willen nastreven…”
Verheugen
Hoe kun je dan toch op een goede manier omgaan met de tijd? “De tijd is voor de mens wat het water is voor een vis die eruit wil: tijd is een eeuwige aanwezigheid waar we steeds tegenaan botsen.” Van Tongeren besprak met de bezoekers van de filosofieworkshop de moeite die het kost om je te verheugen op dat wat komen gaat, zonder al héél graag in dat moment te willen zijn. Toch is het een vruchtbare manier van verwachten: uitkijken naar een moment in de toekomst zonder jezelf al in die toekomst te willen bevinden.
Door: Karlijn Ligtenberg