“Het recht is schizofreen zoals de mens zelf”

Tijdens hun lunchpauze bezochten zo’n zeventig studenten een lunchlezing van hoogleraar Algemene Rechtswetenschap Roel Schutgens. Schutgens presenteerde zijn visie op het recht, een “boeiend academisch thema”.

Schizofreen recht
Schutgens trapte stevig af. “Het recht is schizofreen zoals de mens zelf. De mens is een vat vol tegenstrijdigheden. Je kunt verschillende dingen verlangen die niet gelijktijdig te realiseren zijn.” Verlangen we ook iets contradictoirs van het recht? Jazeker. Het rechtssysteem moet zowel zekerheid bieden als gerechtigheid garanderen. Dat zijn volgens Schutgens twee uitgangspunten die zelden tegelijkertijd waar kunnen zijn. Waarom is dat zo lastig?

Bloedsuikerspiegel
In een poging die vraag te beantwoorden haalde Schutgens een situatie aan die door de Israëlische psycholoog Daniel Kahneman wordt beschreven. Uit onderzoek bleek dat strafrechters eerder geneigd waren een tijdelijke schorsing toe te kennen aan een gevangene als ze net lekker ontbeten hadden. Vlak voor de lunch – als de bloedsuikerspiegel weer een daling had ingezet – daalde de kans op een opschorting van de straf aanzienlijk. Waarmee Schutgens maar wilde zeggen: ethische ideeën verschillen niet alleen van mens tot mens, maar ook binnen de mens zien we veranderlijke morele gevoelens. “Juist vanwege die veranderlijkheid hebben we het recht.”

De vermoorde bruid
Het bereiken van maximale zekerheid in het recht zou heel gemakkelijk zijn, betoogde Schutgens. “We kunnen afspreken dat bij een botsing de automobilist wiens achternaam het laatste voorkomt in het alfabet aansprakelijk is. Dat is echter strijdig met ons gevoel van rechtvaardigheid: we willen dat de schuldige verantwoordelijk wordt gehouden. We verlangen kortom dat het recht strookt met onze empathie.” Neem bijvoorbeeld de zaak van de vermoorde bruid. Een homoseksuele verpleger trouwt met een weduwe, terwijl hij zelf een relatie heeft met een man. Door het huwelijk verwerft de pleger de helft van het vermogen van de vrouw. Na haar overlijden komt ook de tweede helft van haar fortuin hem toe. Nadat de verpleger werd veroordeeld voor moord – hij had de vrouw vergiftigd – werd hem het recht op het tweede gedeelte van de erfenis ontzegd. Gevoelsmatig heeft de man  evenmin recht op het deel dat hij tijdens het huwelijk verworven had. Dat kreeg hij namelijk enkel dankzij zijn vooropgezette plan de vrouw om het leven te brengen. De Hoge Raad oordeelde uiteindelijk dat ook het verkrijgen van het eerste deel van haar vermogen inderdaad in strijd was met het beginsel van redelijkheid en billijkheid.

Moreel mijnenveld
De zaak-Urgenda vindt Schutgens toch wat moeilijker te beoordelen. De Nederlandse staat werd door de milieuclub gedaagd omdat er volgens Urgenda door de staat niet genoeg gedaan wordt om de CO2–uitstoot terug te dringen. “In de wet staat dat je aansprakelijk bent als je je onzorgvuldig gedraagt. Wat is onzorgvuldig gedrag? Het publiek heeft over dit onderwerp heel verschillende intuïties. De rechter bevindt zich in een moreel mijnenveld.”

Wapenen tegen grilligheid
In een gesprek met programmamaker Lisa Doeland kwam Schutgens nog eens terug op de veranderlijke intuïtie en morele gevoelens van de mens. Zijn we werkelijk zo wispelturig? Schutgens houdt daar wel rekening mee: “We moeten ons wapenen tegen onze eigen grilligheid. Het helpt om op verschillende momenten na te denken over een te nemen besluit. Doe het als je fit bent, maar ook wanneer je honger hebt.” Hoewel de wispelturige mens wellicht geen perfect uitgangspunt is, is het soms geopperde alternatief om een computer recht te laten spreken nog een slechter idee. “We vinden het belangrijk dat vanuit het rechtssysteem een redenering klinkt die strookt met ons gevoel van rechtvaardigheid. Die taak kun je niet overlaten aan een computer.” Maar moet een rechter niet, gelijk een computer, een bepaalde mate van onmenselijkheid kennen? De rechter wordt immers geacht boven de partijen uit te stijgen. Schutgens: “De rechter draagt met reden een toga. Dat is om diens neutraliteit te benadrukken. De rechter staat er als een vertegenwoordiger van een ambt, niet als persoon. Het is desalniettemin een reële optie dat de persoon van de rechter invloed kan hebben op de uitkomst. Toch mogen de persoonlijke opvattingen van een rechter niet doorslaggevend zijn.” besloot Schutgens.

Wil je weten welke activiteiten er tijdens de Maand van de Ethiek worden georganiseerd op de Faculteit der Rechtsgeleerdheid? Kijk opwww.ru.nl/rr/mvdefdr.

Door: Karlijn Ligtenberg