“Door globalisering wordt de wereld kleiner, en daarmee de groepsidentiteit vloeibaarder”
Verslag - Over de grens Blinde Vlek?
Opening met o.a. journalist Rob Wijnberg, film, muziek en meer
Woensdag 16 november 2016 | 19.30 - 22.00 uur | LUX, Nijmegen
Op 18 november 2016 wordt de Vrede van Nijmegen Penning uitgereikt aan het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Reden voor verdiepende programma’s over mensenrechten. Tijdens de opening draaide het om grenzen. Waarom zijn ze er en op welke manier beïnvloeden ze de levens van mensen?
Waardig bestaan
De Nijmeegse burgemeester Hubert Bruls opende de avond. “Mensenrechten zijn een belangrijk startpunt voor een waardig bestaan. Ze vormen het fundament voor beleid en wetgeving. Honderdduizenden mensen steken grenzen over. We zijn geneigd te zeggen dat er altijd plek in de herberg is en we vinden het verlenen van hulp vanzelfsprekend.” De Vrede van Nijmegen Penning is volgens de burgervader een mooi moment om met elkaar in gesprek te gaan over mensenrechten. Schrijver Lotte Lentes deed dat al eerder en droeg voor uit eigen werk. Ze verhaalde over Moena, die haar land moest ontvluchten en Tim, die graag voor alle nieuwkomers wil zorgen, maar zich ook afvraagt wie zich om hem bekommert.
Waarom grenzen?
Waarom hebben we eigenlijk grenzen? Met deze vraag houdt filosoof en journalist Rob Wijnberg zich al lange tijd bezig. “Er zijn de afgelopen vijftien jaar meer grenzen bijgekomen dan in de hele menselijke geschiedenis daarvoor. Landsgrenzen hebben we bijvoorbeeld getrokken in het koloniale tijdperk, toen veel landen op de tekentafel van elkaar werden gescheiden. En grenzen waren er al: oceanen en gebergtes vormen een natuurlijke afbakening van gebied.”
Groepsidentiteit
Wijnberg stipte aan dat er naast koloniale en natuurlijke oorzaken ook een psychologische verklaring is voor grenzen. De mens hecht aan groepsidentiteiten. “We hebben collectieve mythes en illusies. We identificeren ons met meer mensen dan we kennen. De illusie van groepsidentiteit wordt sterker gevoeld als de tegenstelling met een tegengestelde groep groter wordt. Oftewel: je voelt je meer Ajacied als Feyenoord bestaat. We zijn ons bovendien veel meer tot de hele wereld gaan verhouden door een proces van globalisering. Door globalisering wordt de wereld kleiner, en daarmee de groepsidentiteit vloeibaarder.”
Feodaal tijdperk
Volgens Wijnberg leven we nu in een feodaal tijdperk: we zijn nog nooit zo rijk geweest, maar de verdeling van rijkdom was ook niet eerder zó scheef. Ook die tegenstelling doet groepsidentiteiten opspelen. In die context maakte Wijnberg een bruggetje naar de Verenigde Staten, volgens hem een “steenrijk derdewereldland”. Er is weinig over van mythes à la de Amerikaanse droom. Wijnberg: “De sociale mobiliteit is extreem laag, er is een hoog aantal gevangenen per hoofd van de bevolking en er zijn per honderd inwoners, 112 wapens in omloop. Vijftig miljoen Amerikanen gebruiken voedselbonnen. Mocht je je nog afvragen waarom Donald Trump de verkiezingen won: hij zei hardop dat alles anders werd, terwijl Hillary Clinton de status quo in stand zou houden. Dat huidige president Barack Obama haar aanmoedigde was misschien nog wel extra reden om niet op Clinton te stemmen.”
Levend verdrag
Na Wijnberg was het woord aan Tineke Strik, Eerste Kamerlid voor GroenLinks en onderzoeker bij het Centrum voor Migratierecht van de Radboud Universiteit. Ze sprak direct haar hulde uit voor het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, dat volgens haar in een benarde situatie zit. “Het Europees Hof bezwijkt onder de hoeveelheid klachten en krijgt bovendien veel kritiek te verduren.” Het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens typeerde Strik als een levend verdrag. “Het verdrag reageert op maatschappelijke en politieke ontwikkelingen. Tot 1989 was het verdrag er voor burgers van verdragsstaten, waaronder ook Rusland en Turkije vallen. Na ’89 is dat uitgebreid: door de zaak-Soering werd besloten dat verdragsstaten niemand mochten uitzetten naar landen waar mensen mogelijk een onmenselijke behandeling wacht. Op dit gegeven doen asielzoekers vaak een beroep.”
Italiaanse kustwacht
Neem bijvoorbeeld de migranten die door de Italiaanse kustwacht werden onderschept. Ze werden met boten terug gebracht naar Libië. Toen het Europees Hof zich boog over de zaak, verweerde Italië zich door te stellen dat de vluchtelingen zich op volle zee begaven. Dat was volgens het land geen gebied waar het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens geldig was. Dat vond het Europees Hof te makkelijk: Italië had op het moment van onderscheppen effectief controle over die mensen. In reactie hierop besloot Italië Libische kustwachten te trainen in het onderscheppen van vluchtelingen.
Hekken
Ondertussen worden de grenzen op Europees grondgebied van steeds meer hekken voorzien. Vluchtelingen moeten volgens Strik illegale middelen aanwenden om grondgebied te bereiken in de Europese Unie. Het visumbeleid is strenger geworden, maar ook de private sector wordt nu betrokken bij het Europees grenzenbeleid. “Vervoerders van vliegmaatschappijen worden verantwoordelijk gemaakt voor de overkomst van mensen die niet de juiste papieren hebben. Dit alles op straffe van boete,” aldus Strik.
Trouwen
Professor Egbert Myjer was acht jaar werkzaam als rechter bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Myjer vertelde dat na de Tweede Wereldoorlog de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens is gemaakt. “Die stelt juridisch gezien niet meer voor dan zeggen dat je van iemand houdt. Dat brengt nog niet de plicht mee om ook met diegene te trouwen. Daarom moeten de rechten worden vastgelegd in verdragen. In Europa deden we dat in 1950. Bij een internationale instantie, het Europees Hof, mogen we persoonlijk klagen als op nationaal niveau niet aan de belofte van het mensenrechtenverdrag is gehouden.”
Europees Hof is geen wetgever
Het Europees Hof kan het mensenrechtenverdrag toepassen en interpreteren. Dat betekent dat het niet aan het Hof is om te zeggen: zo zou de wereld eruit moeten zien. Het is niet aan het Hof om op de stoel van de wetgever te gaan zitten. Myjer: “Er is wel ruimte voor interpretatie van het mensenrechtenverdrag. In het mensenrechtenverdrag staat bijvoorbeeld niet dat mensen recht hebben op asiel, maar er staat wel in dat mensen niet onmenselijk behandeld mogen worden.”
Door: Karlijn Ligtenberg
Gedurende de avond werden fragmenten vertoond van de documentaire The Island of All Together van filmmaker Marieke van der Velden. De film is ook online te bekijken.
In de pauze verzorgden Jaber en Salma Fayed een muzikaal intermezzo.
De Vrede van Nijmegen Penning wordt dit jaar uitgereikt aan het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Op vrijdag 18 november wordt de prijs door de Minister van Buitenlandse zaken Bert Koenders overhandigd aan de president van het Hof. De hele week organiseert Radboud Reflects in samenwerking met LUX verdiepende activiteiten over mensenrechten. Kijk op www.ru.nl/rr/blindevlek voor meer informatie.