“Ik ben vogelvrij. Ik ben al mijn rechten kwijt.”

9999
Blinde Vlek? Film & gesprek over het lot van psychiatrische criminelen in België
Donderdag 17 november 2016 | 19.30 - 21:30 uur | LUX, Mariënburg 38-39, Nijmegen

In de documentairefilm 9999 volgt de Vlaamse filmmaker Ellen Vermeulen vijf mannen die geïnterneerd zijn. Het gaat om mannen die een delict op hun naam hebben staan, maar tegelijkertijd omvangrijke psychiatrische problemen hebben. Ze verblijven ten onrechte - sommigen al meer dan tien jaar – in een gevangeniscel, zonder adequate zorg. Wanneer ze vrijkomen, weten ze niet. Op hun dossier staat dat het nog kan duren tot 31/12/9999.

Vogelvrij

“Ik ben vogelvrij. Ik ben al mijn rechten kwijt. Mijn perspectief reikt tot in de hoek van de kamer.” Aan het woord is Wilfried, één van de geïnterneerden die al jaren in het penitentiaire milieu zit. Zelf vindt hij zijn “kruipkot” meer weg hebben van cel. Eenzame opsluiting noemt hij het. Af en toe wordt er aangeklopt. Zijn kamerdeur gaat open en hij mag een kop koffie of glas water afnemen van een drankkar. Daarna steekt de cipier de sleutel weer in het slot. Hij verhaalt levendig over de transformatie van rups tot vlinder. Hoe kan nu zo’n lelijke worm die kruipt op kool en sla, zó’n mooie vlinder worden? “Kunnen we dat betrekken in het zorgproject?” vraagt hij aan een zorgverlener.

Gevangenis

Zorgverleners zijn er maar weinig te vinden in het gevangeniscomplex in Merksplas, provincie Antwerpen. Er staat een grote gevangenis. Vleugel F is ingericht voor geïnterneerden met een psychiatrische achtergrond. Het zijn criminelen die vanwege hun psychiatrische klachten recht hebben op zorg, maar dat in de gevangenis niet krijgen. De geïnterneerden horen eigenlijk thuis in een psychiatrische instelling, zoals we in Nederland de tbs-klinieken kennen. Die instellingen hebben echter geen plek. Meerdere malen heeft het Europees Hof voor de Rechten van de Mens een tik op de vingers uitgedeeld aan Merksplas. Meerdere malen heeft Merksplas daarop wat schadevergoedingen uitgekeerd aan de geïnterneerden, maar aan de alledaagse zorgsituatie van de geïnterneerden verandert niets.

Tijdloosheid

Voor filmmaker Ellen Vermeulen was het reden om de geïnterneerden en de misstanden die zij dagelijks aan den lijve ondervinden een gezicht te geven. “Wat in Merksplas gebeurde, was geheel onzichtbaar. De bewoners kampen met een enorme tijdloosheid. Ik heb daarom de film zonder een enkele vorm van opbouw gemaakt. Elke scène staat op zichzelf, zoals ook het leven van de geïnterneerden geen opbouw kent. Er is voor hen geen verschil tussen vandaag en morgen.” Dat beaamde voormalige topmagistraat Henri Heimans. “De perceptie van de oneindigheid en de onbeperkte duur zijn werkelijk zo in Merksplas. De mannen in deze vleugel verblijven er in onmenselijke omstandigheden.”

Cipier

In 9999 zit een scène waarin een cipier de kamer binnenwandelt van één van de geïnterneerden. Hij komt medicijnen brengen, maar hij heeft geen idee wat hij de patiënt moet toedienen. Hij treedt in overleg met de patiënt, maar die is verward en weet ook niet precies wat hij moet innemen. Toch mag hij uiteindelijk beslissen welke medicijnen hij slikt. Heimans noemt het “hallucinant”.

Brand

De film heeft geleid tot schaamte bij politiek verantwoordelijken. Heimans: “Zelfs bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens werd de film vertoond. De film heeft echt tot beweging geleid. Beleidsmakers hebben nu rode kaken. Er is nu een wet met meer rechtszekerheid. Merksplas zelf bestaat echter nog, en in een bepaald opzicht is de situatie daar verergerd. Het klopt dat er een forensisch psychiatrische kliniek bij is gekomen. Er is echter een opstand geweest op de afdeling van de veroordeelden. Die zijn naar vleugel F getrokken, waar de geïnterneerde patiënten verblijven. Ze hebben de hele afdeling in brand gezet. De slachtoffers hebben doodsangsten uitgestaan. Er was een kleine creatieve ruimte, en het kleine vermaak dat daar beschikbaar was is in rook opgegaan. De geïnterneerden zitten nu in hetzelfde cellengedeelte als de veroordeelden.”

Bejaardenhuis

Een gedeelte van de mensen die in Merksplas woont, mag absoluut niet vrijkomen. Daar is Vermeulen van overtuigd. “Maar ze moeten wel een plaats hebben waar het leven goed is. Waar ze worden behandeld. Als ze vrijkomen, gaan ze het niet goed doen. Ze zijn woedend op de maatschappij. Nu de film af is, is de situatie voor de vijf mannen die ik heb gevolgd veranderd. Na al die jaren zijn ze nu wel in een instelling  geplaatst. Eén van hen zit nu gewoon in een bejaardenhuis. Toen ik opnames maakte voor 9999, was hij alleen tussen negen en half tien ’s ochtends aanspreekbaar. Nu trof ik hem om twee uur ’s middags en hij was gewoon helder. Wat bleek? Ze hadden zijn medicatie veranderd.”

Door: Karlijn Ligtenberg