“Lampedusanen zijn mensen van de zee. En op zee geldt de erecode: wie hulp nodig heeft, krijgt hulp.”

Fuocoammare
Blinde Vlek? Film & gesprek over bootvluchtelingen op Lampedusa
Zaterdag 19 november 2016 | 19.30 - 22.30 uur | LUX, Mariënburg 38-39, Nijmegen

Journalist Karel Smouter sprak voor de vertoning van Fuocammare – een film die bekroond werd met de Gouden Beer – over de vluchtelingenproblematiek in Europa. Hij bezocht de afgelopen jaren verschillende hotspots van het migratiedebat, van Bulgarije tot Lampedusa. Welke lessen leerde hij tijdens zijn reizen?

De vluchtelingencrisis bestaat niet

Allereerst bestaat de vluchtelingencrisis niet, betoogde Smouter. “Wat we crisis noemen, is altijd aan de gang. We weten dat jaarlijks zo’n twee á drieduizend van de mensen die op drift zijn, vermist raken of sterven. Toch wordt het woord crisis gebruikt. Dat helpt bij het verkopen van beleid.” De tweede les van Smouter gaat over de vluchteling zelf. “De ene is de andere niet. De woorden die in het vluchtelingendebat worden gebruikt zijn heel geladen. Het maakt nogal wat uit of je het hebt over economische migranten, staatlozen, vluchtelingen of illegalen. Hoewel de woorden door elkaar gebruikt worden, hebben ze een heel andere betekenis.” De derde les die met name Europa moet leren, is dat Europa geen held is, noch een slachtoffer. Smouter: “Weinig van de vluchtelingen gaan naar Europa. De meeste mensen op de vlucht zoeken naar een ander onderkomen in het land van herkomst. Daarna volgt de trek van vluchtelingen naar andere landen in de regio. Slechts één miljoen maakt de oversteek naar Europa, en van hen kwamen er vorig jaar 59.000 naar Nederland.”

Bakken geld

Het heeft geen zin om er een bak geld tegenaan te gooien. De Europese Unie besteedt meer geld dan ooit aan grenzen en toch zijn er meer doden en vermisten te betreuren. In 2015 ging het om 4008 personen. Bovendien is het überhaupt misleidend om te spreken over een oplossing in het vluchtelingendebat: “Je kunt het probleem hoogstens aan een ander land overdoen of je koopt verantwoordelijkheid af.” De laatste les die Smouter deelde, betrof de ontkrachting van een hardnekkige mythe. “We gaan er vanuit dat meer ontwikkeling van een land de migrantenstroom kan stoppen, maar dat is niet zo. Zo’n drie procent van de wereldbevolking is altijd onderweg. De meeste mensen blijven echter wonen binnen een cirkel van tien kilometer rondom de plaats van geboorte. Spreken van massa-immigratie is dan ook een schromelijke overdrijving,” concludeerde Smouter.

Cactussen

De film Fuocoammare – letterlijk vertaald: vuur op zee – toont het leven op Lampedusa, een eiland in de Middellandse Zee. Daar woont Samuele, een jong ventje dat er graag met zijn vriend op uitgaat om handkatapulten te maken. Samen scherpen ze gevonden takken tot speelgoedwapen. De jongens zijn uren zoet met elkaar. Ze jagen vogels uit bomen, kerven met mesjes gezichtjes in de harde bladeren van cactussen. Samueles opa gaat er met zijn kleinzoon per boot op uit, maar Samuele blijkt niet geboren voor de zee. Hij wordt misselijk, moet overgeven vanwege de deining van de golven. Samueles dorpsgenoot duikt regelmatig op zeedieren. In zijn duikpak gaat hij naar de kust. Daar laat hij zich zakken in het heldere water, gewapend met een houten krat. Die vult hij met zeedieren voor in de soep. Het leven van de Lampedusanen lijkt op het eerste gezicht weinig turbulent.

Nood op zee

Schijn bedriegt. De voorgespiegelde idylle is niet wat het lijkt. Kilometers uit de kust van Lampedusa hebben honderden vluchtelingen namelijk een heel andere relatie met de Middellandse Zee. Het is hun vluchtweg, een laatste strohalm. Overvolle boten zetten vanuit het noorden van Afrika koers naar Lampedusa – zo’n honderd kilometer buiten de kust van Tunesië. In een kleine, houten boot met een slechte of niet-werkende motor is dat een helse tocht. Voeg daaraan toe het gruwelijke gegeven dat de boten meer dan overvol zijn. Soms zijn de boten meer dan een week op het water.

Satelliettelefoon

De kustwacht van Lampedusa kan er dankzij noodoproepen via satelliettelefoons op uittrekken om bootvluchtelingen te redden. Dat de hulp vaak te laat komt, wordt pijnlijk duidelijk als een fregat één van de vele boten bereikt. Als eerst mogen de zieken van boord. Zes bewusteloze mannen worden in de reddingsboot getild. Ze zijn totaal uitgedroogd, hun kleren doordenkt met benzine. Eén vlammetje en ze staan in brand. Op het fregat krijgen de zieken een infuus met vocht en een droog pak, maar toch wordt de ernstige uitdroging hen soms fataal. Als de leden van de kustwacht uren later de meeste vluchtelingen van de houten boot hebben gehaald, concluderen ze dat er veertig doden aan boord zijn. Levenloze lichamen liggen over elkaar heen in het ruim van de boot.

Satelliettelefoon

Pauline van Tuyll is betrokken bij Watch the Med. Samen met andere activisten uit heel Europa bemant ze bij toerbeurt een noodtelefoon. Vluchtelingen die via de Middellandse Zee de oversteek naar Europees grondgebied maken, kunnen bellen als hun boot in gevaar is. Om te zorgen dat ze een satelliettelefoon hebben, deelt Watch the Med die uit in landen waar veel vluchtelingen zich genoodzaakt zien de overtocht te wagen. Tuyll: “We riepen de alarmtelefoon in het leven omdat een noodlijdende boot op volle zee in de problemen kwam. Passerende vissersboten en een overvliegende helikopter hadden de boot in het vizier, maar de vluchtelingen werden desalniettemin aan hun lot overgelaten. Deze mensen verdienen hulp. Daarom bemannen we 24/7 met teams uit heel Europa de telefoondienst. Als een vluchteling vanaf een boot met ons contact opneemt, geven we de coördinaten van de boot door aan de kustwacht. We blijven aan de lijn totdat de hulpdiensten arriveren. Met name in de periode dat veel vluchtelingen vanuit Tunesië de oversteek maakten naar Griekenland, stond de telefoon roodgloeiend. Nu vertrekken ze voornamelijk vanuit Libië, waar onze hulplijn nog wat bekender moet worden.”

Natuurlijke compassie

Smouter was tweeëneenhalf jaar geleden op Lampedusa, vlak na de Arabische Lente. “Dat was voor veel Lampedusanen traumatisch. Het is een eiland ter grootte van Schiermonnikoog met vijfduizend bewoners. De Italiaanse wet verbood het redden van de vluchtelingen. Lampedusanen zijn mensen van de zee. En op zee geldt de erecode: wie hulp nodig heeft, krijgt hulp. Er is sprake van een natuurlijke compassie met de ander.

Door: Karlijn Ligtenberg

Dit was een activiteit in het kader van Blinde Vlek?, het festival dat georganiseerd werd in het kader van de uitreiking van de Vrede van Nijmegen Penning aan het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.