"De mens heeft het verlangen om zijn status in tact te houden"
Are We Smart Enough To Know How Smart Animals Are?
Lezing door primatoloog Frans de Waal Dinsdag 29 november 2016 | 19.30 - 21.30 uur | De Vereeniging, Nijmegen
Ideale werkplek
Frans de Waal is misschien wel de enige die het begrip kantoortuin wat meer naar de letter genomen had dan de meeste mensen die achter een bureau werken. De Nederlandse primatoloog houdt kantoor boven het apenverblijf van de Amerikaanse universiteit waar hij werkt. Als hij door het raam tuurt, ziet hij de apen die hij onderzoekt. De Waal spendeerde ontelbaar veel uren van zijn leven aan het observeren van primaten. Het mag dan ook geen verrassing heten dat hij tientallen spraakmakende verhalen kan oprakelen over apen. Neem Lorena, de aap die met behulp van een cameraatje op haar eigen hoofd kon kijken. Ze zag dat ze een wondje had en wreef er vervolgens met haar vinger overheen. “Dat apen in de gaten hebben dat ze zichzelf zien in de spiegel, is erg speciaal. Als ik bij mijn apen in de buurt kom als ik een zonnebril op mijn neus heb, turen ze via de glazen naar hun eigen gezicht. Het liefst trekken ze hun mond open. Dat is een deel van hun lichaam dat ze dag in, dag uit voelen, maar nooit van binnen zien.”
Megaspiegel voor olifant
Olifanten hebben dezelfde neiging, ondervond De Waal. “Jaren geleden werden olifanten onderworpen aan een spiegeltest. Hoe ging dat? Er stond een grote olifant in een kooi met een hele hoop tralies. Op de grond stond een kleine spiegel, waarin de olifant hoogstens een stuk van zijn eigen poten kon zien. De olifant sloeg geen acht op zijn eigen bewegende benen. De conclusie van de onderzoekers? De olifant herkent zichzelf niet, dus hij is niet zelfbewust. Wij wilden dat experiment weleens overdoen. We zorgden voor een enorme spiegel, waarin de olifant zichzelf helemaal kon zien staan. Vervolgens brachten we met verf een groot, wit kruis aan op de linkerkant van zijn hoofd. Aan de andere zijde maakten we ter controle dezelfde beweging, maar dan met transparante verf. Die olifant stond vervolgens de linkerkant van zijn hoofd schoon te likken, nadat hij in de spiegel gezien had dat er iets wits op zat. De rechterkant liet hij ongemoeid. Er was dus sprake van meer zelfherkenning dan eerdere onderzoekers hebben gedacht.”
Dat zegt iets belangrijks over de manier waarop we dieren onderzoeken. Zijn mensen intelligent genoeg om te weten of dieren slim zijn? De Waal: “Lange tijd hadden mensen hun antwoord op die vraag klaar. Natúúrlijk zijn dieren niet zo slim als wij, zo was de gedachte. Hoogstens hebben dieren een goedwerkend instinct of kunnen ze simpele commando’s aanleren.” Inmiddels weet De Waal beter. Tijdens zijn lezing toverde hij het ene na het andere fotogenieke experiment tevoorschijn. Neem chimpansee Ayumu, die in Kyoto woont. De aap krijgt een beeld voorgeschoteld waarop blokken te zien zijn met daarin een cijfer van één tot negen. Na twee seconden verdwijnen de cijfers uit beeld en lukt het de aap om de blokken van één tot negen in precies de juiste volgorde aan te tikken. Waarom is die aap in staat om dat te doen en raak ik mijn auto kwijt in een parkeergarage?”, vroeg De Waal zich hardop af.
Pientere primaten
Het doet behoorlijk wat met mensen, dat primaten zo pienter zijn. Het hangt samen met het idee dat de mens heeft van de natuur. We zijn geneigd om te denken in termen van hoog naar laag. “We schalen onszelf nogal hoog in. Dat is werkelijk nonsense. Bovendien is het erg moeilijk om soorten te vergelijken, en toch zijn we geneigd om dat te doen. Wie zich er toch aan waagt, moet rekening houden met het Clever Hans effect. Het paard Hans werd geacht briljant te zijn. Het edele dier kon namelijk rekenen. Kreeg hij de vraag drie maal vier uit te rekenen, dan tikte hij twaalf keer met zijn hoef op de grond. Geniaal! Of toch niet? Wat bleek nu: slimme Hans kon het alleen doen als zijn eigenaar het antwoord op de vraag wist én in de buurt was. De moraal van het verhaal: het paard kon vooral goed non-verbale signalen van het baasje oppikken waaruit het paard het antwoord op een vraag opmaakte.”
Er treden wel vaker moeilijkheden op bij het testen van dieren? Volgens De Waal moet het testen van een soort moet passen bij de soort. Zo werd van primaten altijd gedacht dat ze niet in staat waren om anderen te imiteren. Waarom trokken onderzoekers die conclusie? Omdat apen die onderzoekers niet na konden doen. Wat bleek nu: chimpansees zijn prima in staat om een handeling na te doen, maar ze leren dat het best van een lid van hun eigen soort. Daar wordt nu rekening mee gehouden in onderzoek. We leren bijvoorbeeld een dominant vrouwtje uit de groep een bepaalde handeling aan en laten andere primaten uit de groep het gedrag kopiëren.”
Drone uit de lucht halen
Apen kunnen dus zeker van elkaar leren, maar zijn ze ook in staat samen te werken? Jazeker, en hoe! De Waal amuseerde het publiek kostelijk met een filmpje dat is gemaakt in Burgers Zoo. Er vloog een drone over de dierentuin om mooie plaatjes te schieten. Mooi niet, dachten de chimpansees die daar verbleven. Ze wachtten allemaal op een andere plek, zodat uiteindelijk één van hen met een stok de drone uit de lucht kon halen. Die raakte hard de grond, en werd toen door een andere chimp opgepakt. Hij kijk recht de camera in. Mooi selfie-materiaal. Nu was dit geen wetenschappelijk onderzoek, maar puur toeval.
Uit onderzoek naar olifanten weet De Waal dat ook olifanten heel goed begrijpen wat samenwerken behelst. “We zetten twee olifanten naast elkaar neer, ieder in hun eigen baan. Als ze naar voren liepen en allebei op hetzelfde moment aan een touw trokken, kregen ze een emmertje zonnebloempitjes. Trok maar één van hen aan het koord, dan was het einde oefening. De eerste keer stond een olifant inderdaad al gauw wat verloren met het koord in zijn slurf. Na een paar keer oefenen was het de twee duidelijk dat succes alleen samen te boeken viel. Als één van de olifanten door een verzorger werd tegen gehouden, wachtte de andere olifant zelfs tot die uiteindelijk naar voren mocht lopen. Dat bewijst dat olifanten samenwerking begrijpen.”
Empathie is biased
Zo kon De Waal nog wel even doorgaan. Apen zijn bijvoorbeeld bijzonder empathische wezens. Als ze een aap uit hun eigen groep zien gapen, gaan de eigen kaken ook van elkaar. Die empathie is overigens begrensd: als een vreemde aap gapend in beeld verschijnt, gebeurt er bij de kijker niets. De Waal: “We zien dat bij alle soorten: empathie is biased. In die zin hebben we een probleem: voor mensen die we niet kennen, kunnen we maar moeilijk empathie opbrengen.”
Troosten kunnen apen ook als de besten. We weten van onderzoek bij kinderen dat zelfs de allerkleinsten, van een jaar of twee, meteen naar een lid van het gezin toesnellen als die verdriet lijkt te hebben. “Meisjes doen dat overigens meer dan jongens,” vertelde De Waal. “Bonobo’s troosten elkaar eveneens. Als één van de apen op zijn rug gemept wordt en het uitkermt, schiet een andere aap direct te hulp. Hij slaat een schouder om zijn maatje heen, en geeft zijn mede-bonobo een knuffel.”
Verlangen naar status
Zo beschouwd lijkt de mens toch heel wat meer gemeen te hebben met de aap dan gedacht. Dat is niet voor iedereen even makkelijk te verteren, merkte De Waal op. “De mens heeft het verlangen om zijn status in tact te houden. Zo werd de taal vroeger gedefinieerd als symbolische communicatie. Toen werd aangetoond dat apen daartoe ook in staat bleken, werd de syntax ineens gedoopt tot de unieke taalvaardigheid van de mens. En dat kunnen apen natuurlijk echt niet, daar trek ik een lijn. Taal is voormensen. Dat wil niet zeggen dat taalvaardigheden in andere soorten niet voorkomen, want apen kunnen heel goed symbolen leren of communiceren over zaken die zich op een afstand bevinden. Maar een flexibel communicatiesysteem zoals de mens dat heeft, vind je niet bij andere soorten.”
Door: Karlijn Ligtenberg