“Ik ben nooit gestopt met het lezen van kinderboeken”

Harry Potter as a Sacred Text
Lecture by religion scientist Carole Cusack
Donderdag 1 december 2016 | 19:30 - 21:00 uur | Collegezalencomplex Radboud Universiteit, Mercatorpad 1, Nijmegen

Religiewetenschapper Carole Cusack onderzoekt eigentijdse religieuze trends en heidense religies. Ze verdiept zich ook in de relatie tussen religie en popcultuur. Ze heeft de Harry Potter-boeken dan ook verkozen tot het onderwerp van haar onderzoek. Dat kwam goed uit, want Cusack is naar eigen zeggen “nooit gestopt met het lezen van kinderboeken”. En ze stond net als vele anderen ’s ochtends vroeg in de rij om het laatste boek uit de Harry Potter-reeks aan te schaffen.

De eerste twee boeken uit de reeks typeerde Cusack als makkelijk. “Kinderen van elf kunnen er goed doorheen komen. De boeken die volgen op de eerste twee zijn complexer en de betekenis is meer obscuur.
Het conflict tussen goed en kwaad treedt bovendien meer op de voorgrond. Tegen de tijd dat we zijn aanbeland bij De Relieken van de Dood (2007) is de apocalyps compleet. Harry sterft zelfs en wordt weer tot leven gewekt. Dat doet misschien al een belletje rinkelen.”

Morele uitwerking van een boek

Voordat Cusack inging op de religieuze potentie van de boeken, behandelde ze eerst de vraag waar het idee vandaan komt dat het lezen van een boek een morele uitwerking kan hebben op de lezer. Cusack betoogde dat lezen lange tijd vooral iets was voor de elite. “De algemene overtuiging was dat literatuur moreel verheven was en lezen met name iets voor academici, die de canon tot zich namen.” Fantasy-verhalen of misdaadromans – een persoonlijke favoriet van Cusack – vielen zeker niet in die categorie. Die zouden de geest juist vulgariseren.
Voor dat effect waren de oprichters van heidense religies niet per se bang. Volgens Cusack stamt één van de eerste religies gebaseerd op fictie uit 1967, toen Tim Zell de ‘Church of All Worlds’ oprichtte op basis van de science fiction roman Stranger in a Strange Land van Robert A. Heinlein. Maar ook uit films als de Matrix-trilogie is een religie voortgekomen, zoals de Star War-films leidden tot het jediisme. Er is nu zelfs een religie die de digitale vrijheid om informatie te reproduceren als heilige waarheid heeft bestempeld, vertelde Cusack.

Christelijke waarden in Harry Potter

Hoe zit het met Harry Potter? Hoewel er tot op heden is rond die boeken en films nog geen echte religie is ontstaan, heeft J.K. Rowlings uit meer fundamentalistisch christelijke hoek de nodige kritiek te verduren gekregen. Toch heeft Rowling altijd erkend dat de boeken gebaseerd zijn op christelijke waarden. Cusack wees op een aantal belangrijke overeenkomsten tussen Harry Potter en Jezus Christus. “Zo is Harry Potter elf jaar oud in het eerste boek. Jezus Christus was twaalf jaar oud toen hij naar de tempel in Jeruzalem toog. Net zoals Jezus Christus had Harry Potter een gekozen groep van volgelingen en Harry Potter moet bovendien ten strijde trekken tegen een vijand van kosmische proporties. Hij sterft, en wordt weer tot leven gewekt.” Sommige figuren hebben volgens Cusack onomstotelijk een religieuze functie. “Kijk naar professor Perkamentus, het hoofd van Zweinstein. Dat is overduidelijk de vriendelijke tovenaar, een onvermoeibare strijder tegen het kwaad.”

Samen lezen

Wat gebeurt er als je een serieuze poging onderneemt om Harry Potter te lezen als heilige tekst? Makers van de podcast Harry Potter and the Sacred Text gingen de uitdaging aan. De makers willen fictie niet als een leugen behandelen. Natuurlijk, het geschreven woord kan gelogen zijn, maar daar gaan ze niet van uit. Een tweede belangrijk uitgangspunt is dat ze een boek op een rituele manier lezen die overeenkomsten vertoont met het lectio devina uit de christelijke traditie: ze lezen en herlezen passages, en proberen vanuit die meditatie tot een nieuwe, persoonlijke betekenisgeving te komen.

Wat er dan gebeurt, kan volgens literatuurcriticus F.R. Leavis zorgen voor een morele transformatie die zelfs een religie kan vervangen. Cusack: “Als mensen houden van een literair werk en er een gemeenschap van lezers uit voortkomt, kan het verandering teweeg brengen. Zelfs als het onderwerp van gesprek een boekenserie is over een jongen die ontdekt dat hij een tovenaar is die naar een tovenaarsschool gaat. Dat sluit aan bij een ander verschijnsel: jeugdcultuur wordt niet langer gezien als een overgangsfase waar je uiteindelijk afstand van moet doen omdat je volwassen wordt.”

Zelf bepalen wat heilig is

Sinds de geletterdheid toenam, kon religie democratiseren. Het heilige, de dingen die speciaal zijn, horen niet per se meer bij een religieus instituut, betoogde Cusack ten slotte. “Niemand hoeft vandaag de dag nog religieus te zijn. Sterker nog: je kunt een heel leven doorgaan zonder ooit een religieuze functionaris tegen het lijf te lopen. Individuen kunnen nu kiezen wat zij zelf bijzonder vinden.” In dat kader verwees Cusack naar Alexander van der Haven, die de term hypothetische religie heeft gemunt. “Volgens hem is dat het tegenovergestelde van fundamentalisme. Als op fictie gebaseerde religie aan terrein wint en een publiek aan zich kan binden, kan die soort religie een grootse toekomst tegemoet gaan.”

Door: Karlijn Ligtenberg

Vond je dit een interessant onderwerp? Eerder dit jaar was godsdienstsocioloog Markus Davidsen te gast. Hij sprak onder andere over religies die zijn voortgekomen uit de boeken van J.R. Tolkien en hij ging ook verder in op het door Star Wars geïnspireerde jediisme, dat door Cusack werd aangestipt. Lees verder.