Zijn we empathisch genoeg om de oceaan te redden?
Zijn we empathisch genoeg om de oceaan te redden?
Verslag van L’Odyssée| Film en gesprek met bioloog Gert Flik en filosoof Lisa Doeland
Dinsdag 10 januari 2017 | 19.00 - 22.00 uur | LUX, Mariënburg 38-39, Nijmegen
L’Odyssée vertelt het verhaal van een veranderende oceaan, een reislustige familie met een ongekende passie voor de onderwaterwereld en de botsing met grote commerciële en industriële belangen. Na de film gingen filosoof Lisa Doeland en bioloog Gert Flik in gesprek over de beschadiging van het milieu en de impact van de mens op zijn leefwereld.
Wereldreis
De biografische film L’Odyssée (Jérôme Salle, 2016) vertelt het verhaal van Jacques Cousteau, een Fransman die gefascineerd is door de oceanische onderwaterwereld.
Samen met vrienden verbetert hij duikuitrustingen, waardoor ze prachtige films van het leven in de zee kunnen maken. Cousteau kiest het ruime sop als hij de kans krijgt om samen met zijn vrouw – en later ook zijn zoons - een groot schip in gebruik te nemen. De kosten die daarmee gemoeid gaan zijn enorm en dus sluit Cousteau deals met olieproducenten en filmmakers, tot teleurstelling van zoon Philippe. De reis van de familie Cousteau neemt jaren in beslag, en in dat tijdsbestek wordt de beschadiging van het milieu steeds beter zichtbaar.
Aquarium
Radboud-bioloog Gert Flik vertelde dat hij al sinds hij zich kan herinneren geïnspireerd was door het leven onder water. “Op jonge leeftijd had ik een aquarium en mijn hoogleraar maakte me enthousiast om te werken met stekelbaarsjes. In de jaren ’80 promoveerde ik op vissen. Je kunt veel zien in vissen maar je moet héél goed kijken, veel geduld hebben en bereid zijn meer te zien dan in een hond of kat. Met die blik zie je de schoonheid van een vis.”
Bergwandeling
Het welzijn van de vis komt met de beschadiging van oceanen en door overbevissing in het geding. Waarom slagen wij, mensen, er niet in om de oceaan te behouden? Ligt de onderwaterwereld te ver van ons af? Filosoof Lisa Doeland stelde dat dat zeker een rol speelt. “Van alles wat we kunnen kennen op deze wereld, ligt de oceaan het verst van ons af. Je kan er niet makkelijk in kijken; het is een wereld die zich moeilijk laat ontsluiten. We kunnen er niet doorheen wandelen terwijl je op die manier wel met natuur vertrouwd kunt raken tijdens een bergwandeling. Op zo’n moment voel je je dichtbij natuur.”
Empathie voor vissen
Uit onderzoek blijkt dat mensen die beelden van vissen zien empathischer zijn ten opzichte van de dieren, vertelde Flik. “Studenten van de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht nodigden proefpersonen uit om in een lift plaats te nemen en met elkaar te kletsen. Zodra de proefpersonen praatten, ging in het aquarium een groen lichtje branden waar de vis naar toe zwom. Boven het lichtje hing een camera die opnames maakte van de vis. De beelden werden live uitgezonden in de lift, waardoor het leek alsof de vis dichterbij kwam als mensen met elkaar in gesprek waren. Toen de proefpersonen naderhand een vragenlijst invulden over vissenwelzijn, bleek dat ze aantasting van het welzijn van vissen minder acceptabel vonden dan de controlegroep die geen opnames van vissen had bekeken.”
Onderwatergrotten
Dichtbij de natuur heeft de zoon van Cousteau sr. zich altijd gevoeld. In de film zien we hoe het gezin in de zee te vinden is. De jongens duiken met hun ouders naar onderwatergrotten en stuiten op wonderlijke populaties vissen. Als Philippe getrouwd is neemt hij zijn lief mee naar zijn geboortegrond om haar diezelfde grot te laten zien. Wat blijkt? Er is geen vis te zien. Flik: “Aan het begin van de carrière van zijn vader was alles nog mooi en paradijselijk, twintig jaar later stuit hij op een puinzooi. Dat is nu in veel zeeën het geval. Er zijn zware aanslagen door de humane populatie op het ecosysteem zee, of het nu direct gevolg is van vervuiling door plastic of van uitstoot van broeikassen.”
Afval in zee
Doeland zag zo’n moment van bewustzijn ook op een ander moment terug in de film. “De kok gooit op den duur een emmer met fruitschillen en plastic flessen zo overboord. Cousteau jr. slaat het tafereel gade en wendt zijn blik tot de sigaret die hij net in zee wilde gooien. Hij lijkt te beseffen: alles wat we in de oceaan laten vallen, komt terecht op de grote hoop, daar doe ik niet aan mee. Vervolgens drukt hij de sigaret uit en gooit hem op het schip weg. Het leert ons dat er niet een soort andere plek is, waar de dingen die we weggooien kunnen verdwijnen.”
Apathisch?
Hoe komt het dat mensen zo moeilijk actie ondernemen om de milieuvervuiling tegen te gaan? Kan het ons simpelweg niets schelen? Doeland: “Ecopsycholoog Renee Lertzman stelt dat het een misverstand is om te stellen dat de mens apathisch is ten opzichte van het klimaatprobleem. We lijden wél aan milieumelancholie: we idealiseren het verleden, willen het niet loslaten. We zouden eigenlijk moeten rouwen om het verlies dat we ervaren, want het gaat niet goed met de wereld om ons heen. We moeten de dingen dichterbij halen, een nieuwe intimiteit met onze omgeving creëren.”
Door: Karlijn Ligtenberg