Koester de gedachte dat misschien jij gek bent en al die anderen normaal

Filosoof in een tegenstrijdige wereld
Gesprek met sociaal en politiek filosoof Evert van der Zweerde
Dinsdag 17 januari 2017 
Foto's

Radboud-filosoof Evert van der Zweerde reisde heel wat af. Van Senegal tot India, van de Amerika tot Portugal – de Nijmeegse filosoof gaat een omzwerving niet uit de weg. Hij maakte de afgelopen decennia meer dan honderd reizen. Van der Zweerde –sterk geïnspireerd door Geert Mak en Jelle Brandt Corstius – reist altijd “met eerdere ervaringen en gelezen boeken in het hoofd”. Hij trok niet de bibliotheek in om daar geïnspireerd te raken, maar hij ging er op uit, de wereld in. “Je moet als wereldburger een stap verder zetten, buiten je eigen vanzelfsprekendheden treden. Dat gaat gepaard met een gezonde filosofische houding: koester de gedachte dat misschien jij gek bent en al die anderen normaal.”

Russische roebels smokkelen

Wie reist steekt grenzen over. In een gesprek met filosoof Lisa Doeland vertelde Van der Zweerde dat hij “zelden bang” is als hij van land naar land gaat, al zorgde een Russische grensovergang toch voor wat spanning. “Ik had in Nederland al Russische roebels gehaald en verstopte de valuta tussen twee omeletten die ik had gebakken. Eenmaal bij de grens werd mijn tas doorzocht en stuitten de douaniers op een West-Duitse uitgave van Lenins werk met een inleiding van een persoon die in de Sovjet Unie persona non grata was. Er werd een ideologie-expert bijgehaald. Alle aandacht ging naar dat boek. De kans dat ze de roebels niet zouden vinden werd steeds groter. Ik voelde me steeds lekkerder.”

Onrechtvaardigheid aan de grens

Ondanks deze mooie anekdote is Van der Zweerde zich maar al te bewust van de onrechtvaardigheid die een grensovergang met zich mee kan brengen. Hij 0verhaalde over een collega van hem die met de bus op weg was naar Nijmegen vanuit Duitsland. Een Nederlandse marechaussee controleerde alle reizigers, maar mijn collega droeg geen documenten bij zich. Daar werd niet moeilijk over gedaan. In dezelfde bus zat een zwarte Nederlandse vrouw die een geldig paspoort bij zich droeg. Ze werd uitgebreid ondervraagd: wat had ze in Duitsland gedaan? Nu, dat was vrij duidelijk: ze had er wat boodschappen gedaan. Dat is het idee van de Europese Unie: vrij verkeer van personen en goederen. Ze deed niks verkeerd, had een paspoort bij zich en toch werd ze behandeld als een halve crimineel.”

Amerikaanse infrastructuur

Eenmaal de grens over blijkt een land er heel anders uit te zien dan je altijd gedacht had. Toen Van der Zweerde door Amerika reed viel zijn oog op de verwaarloosde infrastructuur. “Down town is alles perfect in orde natuurlijk. Bruggen en spoorlijnen zijn echt een rotzooi.” Het gebrek aan ingrijpen vanuit de overheid is ook in Senegal zichtbaar. Van der Zweerde: “Het is een dynamisch land in ontwikkeling. Collega’s die ik daar trof vertelde me dat niemand in dat land honger heeft. Wie niets te eten heeft, kan aankloppen bij een willekeurig huis voor wat voedsel. Bedelaars vragen om geld, maar je kunt ze ook iets anders geven. Als je zes mandarijnen koopt, geef je er één weg als aalmoes.”

Dodelijke consequenties

Zo nu en dan vergezelde filosoof Cees Leijenhorst Van der Zweerde tijdens zijn reis. Samen waren ze in de Levant, een gebied waar je permanent op tegenstellingen stuit. Van der Zweerde: “Rusland is met afstand het meest idiote land van de wereld. Dat vinden de Russen zelf ook, dus die hebben ook wel hun manier gevonden om er mee om te gaan: ze kunnen er eindeloos grappen over maken, ze lachen erom. In het geval van Israël en Syrië ligt dat toch wat anders. Wat de één belangrijk vindt, heeft meteen dodelijke consequenties voor andere mensen. De joodse kolonisten in de Palestijnse gebieden bouwen illegale nederzettingen. Ze zuigen water uit de grond van de Palestijnse boeren. De manier waarop in dat land de tegenstelling tussen mensen wordt uitgewerkt is heel schadelijk voor mensen.”

Feminist

Van der Zweerde stuitte ook op schijnbare tegenstellingen in de mens. “In Jordanië leerde ik Arabisch van en ontzettend goede lerares, Wafiqa. Ze droeg haar hoofddoek strak tegen het gezicht. Ze vertelde dat ze feminist was en ze was verzot op de Engelse literatuur. Virginia Woolf was haar lievelingsauteur. Ze bleek overtuigd te zijn van een heel aantal uitgesproken feministische ideeën zoals de radicale gelijkheid van man en vrouw. Een aantal van haar overtuigingen waren in islamitische context ondenkbaar. Tegelijkertijd droeg ze wat ze droeg – als ze zich anders zou kleden kon ze het wel schudden en verloor ze haar baan. Op den duur had één van de andere cursisten een black-out, kwam niet meer op de juiste woorden in en gesprek. Wafiqa naderde hem: ‘Als je nu nóg geen goed antwoord geeft, hak ik je hoofd eraf, want wij Arabieren zijn allemaal terroristen.’ Dat is óók de Levant: met extreem gewelddadige dingen spelen, er grappen over maken.”

Dikke ikken in Nederland

Wie reist, keert op den duur weer huiswaarts. Dat is Nederland, in het geval van Van der Zweerde. En dat valt niet altijd mee, vertelde hij in gesprek met Elianne Keulemans. “Een gevoel van oost, west, thuis best is mij vreemd. Ik ontken niet dat ik Nederlander ben, dat dit mijn samenleving is. Tegelijkertijd zie ik dat Nederlanders lomp en hufterig zijn. Ze lijken te zegen: ‘Hoezo mag ik hier niet gewoon zijn wie ik ben en mezelf even breeduit neerzetten?’ Dikke ikken noem ik zulke Nederlanders.” Die onbescheiden luidruchtigheid zou wel eens de keerzijde kunnen zijn van de individualisering. Van der Zweerde: “Nederlanders weten heel goed wat hun plek is: helemaal vooraan en wel allemaal tegelijk. Het idee dat je niet bescheiden moet zijn en jezelf moet laten gelden, is heersend. We zijn bijvoorbeeld een stuk minder gedisciplineerd dan Japanners. Daar kun je je ‘ik’ loslaten in uitgaansgebieden waar de ruigheid van de Zeedijk bij verbleekt. Ze hebben daar de expressie heel nadrukkelijk een plek gegeven. In Japan is alles op een bepaalde manier een ritueel. Nederlanders lijden misschien wel onder het idee dat we voortdurend onszelf moeten zijn terwijl het maar de vraag is of dat een zinvolle categorie is. Al die zelven nemen behoorlijk wat ruimte in, immers, je bent zó authentiek.”

Door: Karlijn Ligtenberg

Podcast:

In de media

• VOX: Reisgids van een academische globetrotter?- 18 januari 2017

Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.