De revival van Paulus

De revival van Paulus
Lezing en close-reading door filosoof Gert-Jan van der Heiden
2 februari 2017 
Foto's | Video | Podcast


Denker, doener, wijsgeer, reiziger. Vervolger die volgeling werd en misschien wel stichter van het christendom . Sinds Nietzsche was Paulus lange tijd uit de gratie: door zijn dualistisch wereldbeeld en begrippen als zonde en het hiernamaals werd hij niet meer serieus genomen. Hoe komt het dat hedendaagse filosofen de denker Paulus toch weer hebben ontdekt? Hoogleraar metafysica Gert-Jan van der Heiden is leider van een onderzoeksgroep naar de hedendaagse interpretaties van de brieven van Paulus. Op uitnodiging van Radboud Reflects verzorgde hij een lezing over het (her)denken van Paulus.

Non-conformisme

Hoewel hedendaagse wijsgeren de geloofsovertuigingen van Paulus niet delen, wenden ze zich toch tot hem.  Hoe komt dat? Van der Heiden: “Uit het werk van Paulus spreekt non-conformisme. Paulus roept de mens  op zich niet aan te passen aan deze wereld. Hij moet zichzelf juist veranderen door een zich een fundamenteel andere houding aan te nemen.” Die stelling inspireerde hedendaagse denkers, maar het is desalniettemin opmerkelijk dat ze naar Paulus kijken. Want was het niet zo dat het na Nietzsches venijnige analyse wel afgelopen was met Paulus?

De hedendaagse revival

Martin Heidegger gaf in het collegejaar van 1920-’21 les over Paulus. Ook de joodse filosoof Jacob Taubes had oog voor Paulus. Taubes las in Paulus’ werk een politieke theologie; een politiek programma waarmee hij zich verzet tegen de Romeinen. Alain Badiou schrijft in 1997 een boek getiteld Paulus. Badiou ziet Paulus als grondlegger van het universalisme. Dan is er nog de Italiaanse Giorgio Agamben die de perspectieven van Heidegger, Taubes en Badiou bij elkaar brengt in De tijd die rest (2000).

Platonisme voor het volk

In alle die teksten over Paulus figureert Friedrich Nietzsche. In De Antichrist (1895) gaf Nietzsche Paulus namelijk een behoorlijke veeg uit de pan. Nietzsche constateerde een spanning tussen geloof en rede. Maar gaat geloven echt alleen over niet willen weten? Of kan geloof ook iets anders betekenen? “Het Griekse woord voor geloof,” betoogde Van der Heiden, “heeft ook te maken met trouw en betrouwbaarheid. En iemand betrouwbaar vinden hoeft zeker niet onredelijk te zijn.” Nietzsche las het woord geloof echter maar op één manier: het christendom van Paulus was platonisme voor het volk. Wat bedoelde hij daarmee?

Hiernamaals

Nietzsche stelde dat er in het christendom een tegenstelling wordt opgeroepen met aan de ene kant de wereld waarin we nu leven en daar tegenover een geheel andere wereld – het hiernamaals. Zulk dualistisch denken is ook aan Plato toe te schrijven. Hij maakte onderscheid tussen de zintuiglijke, veranderlijke wereld en de permanente wereld van het altijd gelijkblijvende – de ideeënwereld – aan de andere kant. Van der Heiden: “Nietzsche vindt dat een fictie. We moeten volgens hem onder ogen zien dat dit de hele wereld is die er is. Paulus verlegde de focus naar een bestaan achter dit bestaan – het hiernamaals. Nietzsche noemde het christendom daarom nihilistisch. Focussen op het hiernamaals zou ertoe leiden dat de wereld waarin we leven zonder waarde wordt, omdat het zwaartepunt ligt in een leven ná het huidige bestaan.”

Anders leven

Net als Nietzsche plaatste de Franse denker Michel Foucault Paulus in het kader van de antieke wereld. Foucault vond Nietzsches stelling over het denken in de oudheid wel wat eenzijdig. De focus op de andere wereld was er zeker, maar er speelde meer. Het socratische model draaide namelijk niet zo zeer om de vraag naar de andere wereld, maar om de vraag van het ander leven. Van der Heiden: “Het belangrijkste appèl van de wijsbegeerte is de oproep om op een andere manier te leven. De Cynici konden op bijzondere belangstelling van Foucault rekenen. Met name Diogenes wekte zijn interesse. Hij stond er om bekend in een regenton te leven en hij masturbeerde in het openbaar. Dat alternatieve leven vond men  schandalig en aanstootgevend. Is het niet opmerkelijk dat Paulus het woord skandalon gebruikt om zijn eigen verkondiging te begrijpen? Paulus is ook te lezen als iemand die een oproep doet om een ander leven te leiden; een ander leven dat in het licht staat van een verandering van deze wereld. Het is dus een oproep om een andere wereld vorm te geven in het hier en nu. Het zwaartepunt wordt niet verplaatst naar buiten dit leven. Je leest daarin allemaal speldenprikjes naar Nietzsche.(? van wie zijn de speldenprikjes?)”

Kapitalisme

Die nadruk op het in gang zetten van verandering is een goede verklaring voor de hernieuwde interesse in Paulus. Er klinkt volgens Van der Heiden een boodschap in door om je niet te gedragen zoals van je verwacht wordt. De boodschap is: ga op zoek naar een andere manier van leven. Van der Heiden: “Onze tijd lijkt gekenmerkt te worden door de economische orde. Er lijkt op gen enkele manier een alternatief te zijn voor het kapitalisme. Of, zoals Slavoj Žižek het verwoordde: we kunnen ons makkelijker voorstellen dat de wereld vergaat dan dat het kapitalisme eindigt.”

President

Gevraagd naar de politieke actualiteit – de brief die Mark Rutte recentelijk verspreidde als advertentie in landelijke dagbladen – stelde Van der Heiden dat hij in het schrijven en spreken geen universalisme bespeurt. “Er wordt gesproken over de waarden van Nederland. Dat zijn waarden van hier en nu, in dit land. Vanuit het perspectief van Paulus gaat dat natuurlijk niet. De gedachte dat normaal doen betekent: vasthouden aan de groepsidentiteit die wij hier zo hebben ontwikkeld, staat haaks op wat hier op het spel staat en ook haaks op wat je van een premier zou mogen verwachten. Je zou verwachten dat hij zich uit over internationale politiek, welke waarden we als Europa hoog moeten houden als we niet in staat blijken om vluchtelingen op te vangen. In lijn van Paulus hebben we dringend een herwaardering van onze waarden nodig.”

Door: Karlijn Ligtenberg

Podcast:

In de media
Trouw: Doe maar liever abnormaal - 26 januari

Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.