Hoe fantastisch is plastic? Over de potentie, problemen en poëzie van plastic

Verslag van Plastic fantastic?
Festival met kunst, lezingen en meer
Donderdag 16 februari 2017 | 19.30 - 23.00 uur | Museum Het Valkhof

Podcast Ad Ragas | Podcast Daniel Poolen

Wij vonden het een geslaagde avond, bijzondere omgeving en leuke afwisseling van gedichten naar afwisselende lezingen. (Uit een deelnemersevaluatie)

Wat moeten we aan met plastic en wat leert kunst ons over deze kunststof? Museum Het Valkhof en Radboud Reflects organiseerden samen een kleurrijk festival met filosofen, wetenschappers en kunstenaars. Een avond over de plastic zak, recycling, microplastics, de vervuiling van de oceaan en meer.

De poëzie van een plastic zak

Wintertuin-dichter Johan Roos besteeg als eerste het podium, gewapend met een transparante plastic zak. Daaruit haalde hij zijn stapeltje gedichten, die voor de gelegenheid afgedrukt waren op doorzichtig, plastic papier. Na zijn voordracht nam filosoof Elize de Mul het woord. Zij raakte naar eigen zeggen op haar veertiende gefascineerd door de plastic zak nadat ze de film American Beauty (1999, Sam Mendes) had gezien. In een lang shot danst een plastic zak door de wind, waait losjes van links naar recht, raakt de grond en vliegt weer omhoog. Het beeld liet De Mul niet meer los en ze schreef  uiteindelijk een boek over de plastic zak. Die zak is overigens nog helemaal niet zo lang in het leven van de mens, vertelde De Mul. “Vlak na de tweede wereldoorlog kwamen polymeren op de markt. Kunststoffen werden vanaf dat moment voor allerlei doelen ingezet. Plastic kan namelijk allerlei vormen aannemen. Uiteindelijk werd van plastic ook een omhulsels gemaakt om dingen in te vervoeren.” Daarmee was de geboorte van de inmiddels verfoeide plastic zak een feit.

Effect van kunst

Al voor de eerste mensachtigen speelde technologie een belangrijke rol, maar vandaag de dag neemt technologie een dominante plek in, stelde De Mul. “Martin Heidegger schreef dat we dingen zien als gebruiksobject voor een menselijk subject. We zien een ding niet meer als zodanig. De dingen zitten gevangen in hun gebruik. Het blijkt behoorlijk lastig te zijn om dingen zoals een plastic zakje in een minder instrumenteel licht te bezien.” Volgens Heidegger is de ervaring van kunstwerken een uitgelezen manier om objecten weer als ding te bekijken, de zelfstandigheid ervan te ervaren. Dat effect wil ook de kunstenaar René Magritte bewerkstelligen. De Mul: “Magritte laat dingen in oorspronkelijke staat verschijnen aan de toeschouwer, op een manier die losstaat van onze denkgewoontes. Door een appel te tekenen die een hele kamer in beslag neemt, wordt de functionaliteit van het object telkens even ontkracht.”

Subliem plastic

Zo keek De Mul ook naar de plastic zak in American Beauty: er was sprake van een ding-ervaring, de plastic zak werd even getoond als ding wat het is. Dat is een overweldigende ervaring, subliem zelfs, hoewel we iets banaals als een plastic zakje vaak niet associëren met zoiets groots. Het sublieme komt terug bij veel filosofen. Neem Immanuel Kant: hij stelde volgens De Mul dat het sublieme geen eigenschap van de dingen zelf was. “Het gaat bij Kant om een toestand waarin het subject ervaart dat de zintuiglijkheid tekortschiet. Friedrich van Schiller keek er weer anders naar: volgens hem was er maar één sublieme ervaring: het aan den lijve ondervinden van wat er op het spel staat, bijvoorbeeld door een orkaan mee te maken. Degene die sneuvelt, werkelijk ten ondergaat door de overmacht van natuurlijk geweld, is werkelijk subliem.” Schiller plaatst de ervaring van het sublieme, anders dan Kant, in het echte leven, maar verbindt de ervaring van het sublieme wel met uitzonderlijke gebeurtenissen.

De scheppende mens

Waar eerst God gold als de schepper van alles, is de mens als schepper steeds meer centraal komen staan. We leven in strijd met de natuur en onze eigen tekorten proberen we te compenseren, stelde De Mul. “De mens is in de ogen van Heidegger ontzagwekkend en de technologie die hij gebruikt heeft een onvoorstelbaar grote kracht. Technologie als het magische plastic is niet alleen zelf subliem, het maakt ook de mens op enigszins tragische wijze tot subliem wezen. De menselijke macht om te kneden, en zo plastic te maken, maakt de mens tot een bijna goddelijk wezen dat de eigen wereld kan vormgeven. Anderzijds vormt juist deze technologie een bedreiging voor onze leefwereld,” besloot De Mul.

Koken en bakken met plastic

Terwijl De Mul in de aula sprak over de plastic zak, was designer Wesley Nieuwenhuizen elders in het museum in gesprek met bezoekers over zijn installatie Plastival. Op een aanhanger heeft hij met tosti-ijzers, een mini-oven en een suikerspinmachine een systeem gebouwd om gebruikt plastic om te smelten tot ander producten. Hij haalde een zelfgemaakte plastic pet tevoorschijn, maar had ook teenslippers en biologisch afbreekbare bonbon-sleutelhangers gemaakt.  “Voor mijn afstudeerproject wilde ik graag met plastic aan de slag. Het is goedkoop en je komt het overal tegen. Ik besloot voornamelijk huis-, tuin- en keukenapparatuur te gebruiken om het plastic om te zetten tot iets nieuws, vandaar de naam van mijn project: Cook it into something new.”  Eerst gebruikte Nieuwenhuizen nog blenders om het verzamelde plastic te vermalen, maar die waren toch niet geschikt om stevig plastic af te breken. “Nu gebruik ik een handmatige shredder om het plastic te verpulveren: het is iets tijdsintensiever maar het scheelt een hoop stroom. Mijn materialen verzamel ik door plastic op te rapen op straat op en ik ga langs bedrijven, zoek op het strand naar plastic. Wat ik veel vind? Pennen, aanstekers, plastic bestek – alledaagse wegwerpdingen. De Plastival is een goede gespreksstarter om het verhaal over onze omgang met plastic na te denken.”

Duurzame stad

Ondertussen startte de kick-off van de Nijmegen Afval Challenge. De Nijmeegse wethouder Harriët Tiemens gaf het startschot en maakte van de gelegenheid gebruik om te vertellen over 2018, het jaar waarin Nijmegen Green Capital van Europa is. “We zijn een rolmodel voor Europa. Nijmegen is een kleine stad met grote ambities op het vlak van milieu. We werken veel met partijen in de stad samen. Daardoor lukt het om grote slagen te maken met beperkt budget. De stad is al heel erg bezig om te verduurzamen. De grootste opgave in de komende decennia ligt in de energietransitie, de uitfasering van gas in woonwijken en het verduurzamen van woonwijken.”

Wat is plastic eigenlijk?

Even later was het woord aan de Radboud-scheikundige Dennis Löwik. De chemicus is “gefascineerd door hoe materialen in elkaar zitten. Plastic is een ingenieus en veelzijdig materiaal en je komt het overal tegen. Plastic kan subliem zijn, maar tegelijkertijd heeft plastic heeft een slechte naam – neem de plastic soep in de oceaan. En plastic is overal: denk aan flesjes, elastiekjes, cd’s en je telefoon.”

De geboorte van plastic

Maar wat is plastic nu eigenlijk? Het is eigenlijk een algemene term die wordt gebruikt voor polymeer materiaal waar ook andere bestanddelen aan worden toegevoegd. Die synthetische plastics bestaan nog niet zo lang. In 1909 werden ze door Leo Baekeland in New York ontwikkeld. De eerste synthetische kunststof werd bakeliet genoemd. Dat materiaal had goede isolerende eigenschappen: het geleidde geen warmte en stroom en het werd dus breed ingezet. De chemische structuur was op dat moment nog onbekend. Het zou nog tot de jaren ’20 duren totdat de chemicus Hermann   Staudinger het concept van polymeren verder uitwerkte. Löwik: “Lang werd gedacht dat polymeer een hoop moleculen was, maar ze wogen wel heel veel. Als je zo’n molecuul vergeleek met molecuul suiker, was het wel duizend keer zwaarder. Staudinger zei dat de moleculen niet als hoopje georganiseerd waren, maar ze zijn als kralen aan elkaar geregen. Dat was zo’n baanbrekend idee dat hij de nobelprijs ontving voor zijn bevinding.”

Polymeren in je lijf

Polymeren komen op meer plekken voor dan je denkt, vertelde Löwik. “Er zijn natuurlijke polymeren zoals hout, katoen, jute en kurk, maar ook polymeren van dierlijke aard zoals wol, zijde en bont. Ons hele lichaam bestaat uit polymeren; zonder polymeren zou ik hier niet staan. De genetische informatie in ons lichaam is er ook van afhankelijk. In elke dna-cel zit drie meter van zulke moleculen.

Van polymeer tot plastic

Je kunt aan de basisstof voor plastic – de polymeren – nog  allerlei stoffen toevoegen, waardoor het plastic wordt zoals we het kennen. Als je er zwavel aan toevoegt zorgt dat voor elasticiteit van autobanden. De toevoeging van blaasmiddel maakt piepschuim. Weekmakers zorgen voor flexibel plastic, meel en talk maken plastic stijver en glasvezel juist sterk. Plastic speelgoed krijgt felle kleuren door er pigment aan toe te voegen. Plastic heeft echter een groot nadeel: het afbreken van plastic gaat niet zomaar omdat de polymeerstructuur geen houvast biedt voor de natuur om door midden te knippen. “Je moet plastic met hele grove middelen behandelen om het af te breken,” aldus Löwik.

Door: Karlijn Ligtenberg

Literair productiehuis Wintertuin trad tijdens Plastic fantastic? op als poëziecurator. De bijdragen van Lisa Weeda, Helena Hoogenkamp, Johan Roos en Joost Oomen zijn terug te vinden op de site van Wintertuin.

Luister naar de podcasts en bekijk de video's

In de media
VOX - Hoe 'fantastic' is plastic nog?
De Gelderlander - Hoe fijn is plastic nog?

N1 radio Bureau Bart- interview met programmamaker Lisa Doeland (op minuut 49)

Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.