We moeten het kapitalisme in onszelf afschudden

Verslag Living in Times of Acceleration
Lezing door socioloog Hartmut Rosa
Woensdag 22 februari 2017

English report | Video | Podcast

We hebben het constant ‘druk, druk, druk’ en de wereld lijkt alsmaar sneller te gaan. Dat resulteert in stress, burn-out en verwoedde pogingen – mindfulness, yoga – om de boel weer op de rails te krijgen. Hoe zijn we in deze situatie terecht gekomen? En, misschien nog wel belangrijker: hoe kunnen we eraan ontsnappen? Langzamer leven, hoewel het aantrekkelijk klinkt, is in elk geval niet de oplossing.

Sneller en sneller

“Stel je voor dat aliens vanuit de ruimte de aarde in de gaten houden. De afgelopen duizend jaar gebeurde hier weinig alarmerends. Ze zullen de aarde vast een saaie planeet hebben gevonden. In de 14^e eeuw trok Marco Polo naar China, maar zijn reis duurde jaren en hij was één van de weinigen die rondtrok. In de 17^e ging de mens steeds sneller bewegen. Kronkelige wegen werden recht gemaakt om sneller te reizen. Mensen reisden niet langer met één paard,  maar gebruikten meerdere paarden zodat ze het herstel van het dier – een nacht slaap –niet af hoefden te wachten. De uitvinding van de stoommachine was dan ook niet het begin van versnelling; er was al langer iets gaande op de planeet. Met de komst van de locomotief en later de auto gingen mensen zich sneller en sneller bewegen. Op dit moment hangen zo’n anderhalf tot twee miljoen mensen in de lucht. Er is sprake van een permanente uitwisseling van goederen, ideeën, financiën en beelden.”

Druk en gestrest

Deze ervaring van sociale versnelling valt volgens Rosa uiteen in drie dimensies. Ten eerste is er sprake van technologische versnelling: het tempo van verkeer, communicatie en productie wordt opgevoerd. Ook volgen de veranderingen in de wereld elkaar steeds sneller op. Ten slotte versnelt ook het levenstempo zelf. Rosa: “Je moet sneller rennen om op dezelfde plek te blijven. Je kunt je nauwelijks een technologie voorstellen die niet helpt om tijd te besparen De auto, de föhn en de magnetron – allemaal bedoeld om het leven sneller te laten gaan. Er zijn zelfs drive-through funerals.” Volgens Rosa leven we in een wereld die systematisch vraagt om materiële groei, technologische versnelling en culturele innovatie om de status quo te behouden. “Als ik aan jullie zou vragen hoe het gaat, zouden de meesten zeggen: ‘Prima, maar het is allemaal een beetje hectisch en ik ben gestrest’. Ik heb slecht nieuws: volgend jaar is het weer een stapje erger. Dat is de logica van dynamische stabilisering waar we vandaag de dag mee te maken hebben.”

De grote stad

Het vraagstuk van de sociale versnelling is voor Rosa verbonden met ons idee van het goede leven. Rosa groeide op in een dorpje in het Duitse Zwarte Woud. Hij herinnert zich goed hoe blij hij en zijn vrienden waren met hun eerste fiets. “Die fiets betekende dat ik mijn vrienden aan de andere kant van het dorp kon opzoeken. De fiets liet mijn horizon van mogelijkheden groeien. De eerste brommer was nog aantrekkelijker: daarmee kon ik ook naar andere dorpjes rijden en met de auto ging ik naar Stuttgart, Freiburg en Zürich; een vliegtuig brengt me nu naar New York en Tokyo. Precies die belofte om meer van de wereld toegankelijk en beschikbaar te maken vinden mensen aantrekkelijk. Zeker jonge mensen, die massaal naar de grote stad trekken. Daar hebben ze bioscopen, musea en de opera in de buurt – ook al gaan ze daar nooit heen. Het draait allemaal om het idee dat je naar al die plaatsen kunt gaan.”

Schaduwzijde

De culturele belofte om de wereld meer toegankelijk te maken, kent een schaduwzijde: het probleem van desynchronisatie. Niet alles in onze samenleving is namelijk op dezelfde manier te versnellen. Neem de ecologische crisis: de natuur heeft een geheel eigen ritme. Dat we bomen omhakken hoeft geen probleem te zijn – bevers doen het ook constant. De mens doet het echter op een dusdanig hoog tempo dat de natuur niet meer voldoende nieuwe bomen kan reproduceren. De democratie is een ander terrein waar desynchronisatie voor problemen zorgt. Het nemen van een besluit vereist uitgebreid beraadslagen, een dialoog. Een proces van aandachtig luisteren en antwoorden is tijdrovend en precies daar botst het democratische domein met de logica van de markt, waar economische transacties elkaar in een razend tempo opvolgen en snelheid de regel is. Het ritme van de financiële markten botst niet alleen met het tempo van de democratie, maar ook met het ritme van consumptie. Het kopen van een boek vraagt weinig tijd, maar het daadwerkelijk lezen van een boek duurt veel langer. Doordat ten slotte het tempo van het sociale leven – neem media zoals Facebook – niet matcht met individuele psychologische ritmes, ontstaat uiteindelijk de burn-out. Volgens Rosa blijkt uit een recente Duitse studie dat er sprake is van een “dramatische toename” van jonge mensen die lijden aan hoofdpijn en migraine pillen slikken. Onderzoekers denken dat deze ziekteverschijnselen een psychologische reactie op stress zijn.

Muziek

We leven dus enerzijds in een wereld die geheel toegankelijk is voor ons. We are going places. Dat drijft de mens. Tegelijkertijd ervaren we dat de wereld die aan onze voeten ligt stil wordt, van ons verwijderd raakt. Rosa: “Neem muziek. Als je er naar luister wordt je geraakt, je voelt dat je leeft. De muziek spreekt je aan en je laat misschien zelfs een traantje. Er is vandaag de dag ongelofelijk veel muziek beschikbaar en Spotify is wat dat betreft nog erger: voor negen euro heb je een miljoen titels tot je beschikking. Wordt je muzikale ervaring beter door dit overweldigende aanbod? Geen van die nummers spreekt je aan!”

Vervreemding en burn-out

Een cultureel probleem dient zich aan: onze droom om de wereld voor ons bereikbaar te maken komt niet uit. Sterker nog, hij begint meer te lijken op een nachtmerrie vol stress, haast, vervreemding en burn-out. Kunnen we daar iets aan doen? Volgens Rosa is het propageren van verlangzaming geen optie. Als je je terug trekt om langzaam aan te doen, laat je de maatschappij voor wat het is. Dat leidt uiteindelijk tot afbraak van de samenleving. Het is tijd voor een ander concept van het goede leven en bij Rosa staat resonantie daarin centraal. “Je ervaart resonantie als je naar een pakkend luistert of in een adembenemend landschap staat. Resonantie kan een heel fysieke ervaring zijn – denk aan kippenvel. Bovendien voel je je geroepen door iets. Jij bent zelf de andere kant van die relatie: je beantwoordt de roep en je voelt dat het mogelijk is om in verbinding te staan. Resonantie is dus geen echo van jezelf of een state of mind. Het gaat erom dat je kunt reageren op iemand of iets anders.”

Het kapitalisme in onszelf

Essentieel is het gegeven dat resonantie nooit gegarandeerd is volgens Rosa. “Je kunt de beste tickets hebben voor je favoriete band en toch verveel je je dood. Na afloop van het concert probeer je jezelf er alsnog van te overtuigen dat je een geweldige avond hebt gehad. Het moeilijkste aan resonantie is dat je niet weet wanneer het optreedt. Dat vraagt om bereidwilligheid en kwetsbaarheid. Behalve die individuele inzet verlangt resonantie ook iets van instituties: als ze ons in een competitief systeem blijven neerzetten, wordt het bereiken van resonantie wel heel moeilijk. We hebben dus een tweeledige revolutie nodig: de ene is structureel – we moeten af zien te komen van het kapitalistische systeem. De andere is cultureel: we moeten het kapitalisme in onszelf afschudden.”

Door: Karlijn Ligtenberg

Podcast:

In de media

Essay over kalmte in crisistijden
Verscheidene filosofen en sociologen zoals Hartmut Rosa signaleren een kwalijke ‘versnellingskringloop’ en publiceren pleidooien voor alternatieve, meer ‘geaarde’ levenshoudingen. Lees het essay van Lisa Doeland: "Keep Calm and Carry On?"

Boekbespreking Leven in tijden van versnelling (2016)
"We komen tijd tekort, rennen van hot naar her en tuimelen over deadlines. Tot rust komen? Dat kan door andere dingen te doen: een uurtje yoga, even hardlopen, een cursus timemanagement of misschien een sabbatical?  Maar hoe hard we ons best ook doen, toch krijgen we het gevoel achter de feiten aan te lopen." Lees een bespreking van Hartmut Rosa's boek door Karlijn Ligtenberg

Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.

Do you want to stay up to date about our activities? Please sign in for the English newsletter.