De ontgoochelde burger

Verslag Teleurgestelde burgers en vervreemde politici
Lezing door financieel geograaf Ewald Engelen
Donderdag 23 februari 2017

"Geweldige spreker, zeer veel nieuwe inzichten." (uit een deelnemersevaluatie)

De burger raakt vervreemd, wordt door de politieke elite en de media vernederd en is na de economische crisis volledig ontgoocheld. Hoogleraar financiële geografie Ewald Engelen liet zien dat er alle reden is om de burger serieus te nemen en niet – zoals onder andere gebeurde in Groot-Britannië en de Verenigde Staten – laatdunkend te spreken over de ervaring van het electoraat.

Vrijhandel

Engelen is een expert op het gebied van de meest recente economische crisis van 2008, maar wie wil begrijpen wat er in dat jaar gebeurde moet verder terugkijken. Tegen het eind van de jaren zeventig werd loonmatiging ingezet om het concurrentievermogen van de Nederlandse exportsector te vergroten. In dezelfde tijd was er sprake van toenemende internationalisering. Politieke elites in Noord-Amerika en West-Europa werden volgens Engelen ingefluisterd door representanten van het grootbedrijf. Er werd veel economische voorspoed verwacht door belemmeringen op handel weg te nemen. Wat heeft deze ontwikkeling ons gebracht?

Profiteren huishoudens?

Daarover doen twee totaal verschillende verhalen de ronde. Engelen: “Het zorgde er voor dat de onderhandelingsmacht van de factor arbeid erodeerde ten opzichte van de onderhandelingsmacht van kapitaal. Veel huishoudens hebben niet of nauwelijks geprofiteerd van de nominale toename van het bruto binnenlands product. Dat is sinds het eind van de jaren ’70 vrij constant gestegen, maar dan hebben we het niet over de verdelingseffecten.”  Op de jaarlijkse bijeenkomst van het economisch forum kinkt keer op keer een optimistische lezing van dezelfde ontwikkeling. Regeringsleiders en academici benadrukken dat internationale vervlechting goed is voor iedereen en leidt tot toenemende welvaart – hosanna! Hoe anders is de ervaring van het electoraat? Het ziet de kosten van het levensonderhoud stijgen. Er bestaan grote zorgen over de toegankelijkheid van de arbeidsmarkt, woningmarkt en de gezondheidszorg. Bovendien stagneren de inkomens van Nederlandse huishoudens, terwijl de private schuldenlast toeneemt, merkte Engelen op.

Belastingparadijs

De grote ontgoocheling wordt volgens Engelen extra gevoed doordat een belangrijk gedeelte van het electoraat in de gaten heeft dat zij mag opdraaien voor het onderhoud van de materiële en immateriële infrastructuur – een wegennet, spoorlijnen, waterleidingen, stront die verwerkt moet worden. Wie profiteren daar mede van? De vennoten. Engelen: “De inkomsten voor de schatkist vanuit vennootschapsbelasting zijn in 2016 gedaald naar pakweg de helft; ongeveer zes procent van de totale schatkast. Het ontstane gat werd gevuld door werkende burgers te belasten.” Nederland is internationaal gesproken het grootste belastingparadijs, voegde Engelen daar aan toe. “Vijftig procent van de bedrijven die in de Fortune 500 staan, zijn in Nederland gevestigd.”

Brexit en Trump

Maar er is meer aan de hand op politiek vlak. Dat de Britten zouden stemmen om de Europese Unie te verlaten en de Amerikanen voor Donald Trump zouden kiezen – niemand zag het aankomen. Engelen stelde dat de voorstanders van een Brexit in de media niet serieus genomen werden. “Ze zouden spreken vanuit de onderbuik, werden bestempeld als emotioneel en zouden zich van feitenvrijheid bedienen. Je hoort hier een volwassene over kinderen spreken. Hetzelfde gebeurde rondom de verkiezing van de Amerikaanse president Donald Trump: hij werd als irrationeel weggezet, voldeed niet aan normen van normale politici en kiezers die op hem stemden werden onverantwoordelijk genoemd. In Nederland proberen gevestigde partijen de kiesdrempel op te hogen om er voor te zorgen dat bepaalde electorale voorkeuren niet gehoord kunnen worden in het parlement.”

Vernedering

Volgens Engelen spreekt daar dedain uit jegens het electoraat. De wijze waarop “de elite en hun paardenfluisteraars” spreken over mensen die zich niet houden aan het democratisch script dat ze zelf hebben bedacht, is vernederend. De elite toont volgens Engelen geen bereidheid om de hand in eigen boezem te steken. “En dat terwijl veel voorspellingen over economische welvaart en groei en risicomanagement bij banken het volkomen bij het verkeerde eind hadden. Daar wordt niet of nauwelijks op gereflecteerd. Dat zorgt voor scherpe politieke backlash die we al in de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk gezien hebben en ook tijdens komend verkiezingsseizoen in Europa gaan zien; in Nederland en Frankrijk en misschien ook in Duitsland.”

Opkomst van populisme

Wie volledig wil begrijpen waarom we geconfronteerd worden met de opkomst van populisme moet volgens Engelen een naast de ontgoocheling en vervreemding nog een derde element in ogenschouw nemen. Tegen het eind van de negentiende en aan het begin van de twintigste eeuw waren politieke partijen geworteld in de samenleving. Zo’n tien procent van de bevolking was in het midden van de vorige eeuw lid van een partij. Nu is dat ongeveer twee procent – zo’n 300.000 mensen, waarvan tien procent actief is. “Dat zijn 30.000 mensen, ongeveer net zo groot als de gemeente Boxmeer. Die mensen hebben de kans om via het partijsysteem toegang te krijgen tot publieke en semipublieke functies. De talentenpool waaruit gevist wordt voor functies is heel smal. Het komt de kwaliteit van besturen van organisaties niet ten goede en het voedt een groeiend wantrouwen ten opzichte van iets dat toch beschouwd wordt als een politieke kaste.”

Ondemocratisch wetgevingsproces

In het verlengde daarvan ligt een ander heikel punt. Het wetgevingsproces van de Europese commissie is maar “zeer ten dele blootgesteld aan democratische controle”, aldus Engelen. Het democratisch tekort is in de ogen van Engelen een vacuüm dat vanaf het midden van de jaren negentig wordt opgevuld door de lobby van het grootbedrijf. “Het hart van het Europese kwartier in Brussel is een lobbycampus. Veel wetgeving is niet of nauwelijks afkomstig van of wordt gelegitimeerd door de kiezer. Wetgeving wordt bepaald door grootzakelijke belangen die uitstekend in staat zijn om er voor te zorgen dat wetgeving hun belang niet schaadt. Dat hebben kiezers in de smiezen.” Volgens Engelen is het tijd voor radicale integriteit. “Streef radicale transparantie na. Met wie spreekt de president? Maak dat zichtbaar voor burgers, bijvoorbeeld door openbare lobbyregisters en knal al dit soort marktkooplieden uit de politieke tempel.”

Drie weken flyeren

Parlementair historicus Charlotte Brand zei in reactie op de lezing van Ewald Engelen dat de kloof tussen de elite en het electoraat er altijd wel is geweest. “Die hoort bij het politieke stelsel en de representatieve democratie. We kiezen iemand die namens ons spreekt. Wij kunnen zelf als burger niet elke keer meestemmen. Het gaat echter fout op het moment dat de burger geen vertrouwen meer heeft in die elite. Mensen die op de PVV stemmen worden gemakkelijk weg gezet als onnadenkend. Dat is heel paternalistisch.”

Houd woord

Dezer dagen zijn politici veel op straat te vinden om campagne te voeren en met burgers te spreken. Dat is niet voldoende, stelde Brand. “Dat duurt drie weken en daarna houdt het op. Eigenlijk zou je moeten zeggen: ga verplicht naar de kantine, de kroeg en de kade. Ga kijken en houd feeling. Dan zal je zien dat mensen minder geneigd zijn om te zeggen: ‘de hoge heren en dames daar in Den Haag bepalen het allemaal’. Bovendien moeten politici geen valse beloftes maken. Rutte beloofde duizend euro voor iedereen en de uitslag van het Oekraïne-referendum zou serieus genomen worden. Dat gebeurt uiteindelijk niet.”

Door: Karlijn Ligtenberg

Podcast:

Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.