Islam en filosofie

Islam and Philosophy
Lecture by philosopher Souleymane Bachir Diagne
13 maart 2017 
Foto's | Video | Podcast

De kritische geest moet weer uit de fles binnen de islam. De invloedrijke Afrikaanse filosoof Souleymane Bachir Diagne pleitte voor een herwaardering van Islamitische filosofie, zowel binnen de islam zelf als door de rest van de wereld.

De ontmoeting tussen de islam en filosofie vond al plaats in de Griekse oudheid. “Zelfs voor de ontmoeting met het Griekse denken werden binnen de context van de Koran al vragen gesteld over theologische en filosofische thema’s als de essentie van God, de vrij wil en predestinatie.” Door deze ontmoetingen en het vertalen van het werk van Griekse filosofen ontstond een islamitische filosofische traditie met filosofen als Al Kindi, Al Farabi, Avicenna, Al Ghazali, Ibn Tufayl, en Averroes. Later werd echter de aanval uitgeroepen tegen deze denkers en werden zij beschouwd als ketters. “Filosofie werd gezien als verwarring, misleiding en blasfemie en werd lijnrecht tegenover de duidelijkheid van de Sharia geplaatst.” Al Ghazali opende de aanval op de filosofie echter vanuit een merkwaardig vertrekpunt: vanuit de context van de filosofie zelf.

Pluralisme

In de negentiende eeuw pleitten hervormingsgezinde wetenschappers opnieuw voor de noodzaak van het onderwijzen van filosofie binnen moslimgemeenschappen. Zo werd in het werk van Muhammad Iqbal het belang van de filosofische dialoog en openheid benadrukt. De ‘Maroccan teachers’ wezen terecht dat Islam niet per definitie tegengesteld is aan het filosofische denken en onderbouwden hun verhaal met de lange intellectuele geschiedenis van toetsen en ondervragen. “Wat Al Farabi in de vroege Middeleeuwen schreef over filosofie en de pluraliteit van religies is tot op de dag van vandaag relevant.” Het toelaten van pluralisme binnen de islam hoeft overigens niet problematisch te zijn.   “Pluralisme en tolerantie zijn altijd al onderdeel geweest van het Islamitische denken. Je bent daarmee niet relativistisch, maar je erkent dat de waarheid bestaat uit vele gezichten.”

Europese geschiedschrijving

Buiten de context van de islam moet ook een herwaardering komen van islamitische filosofie. “De geschiedenis van de filosofie, zoals die in de negentiende eeuw door Hegel is geconstrueerd, wordt gezien als typisch Europees.” Volgens deze opvatting is de filosofie via de Grieken, de Romeinen en de christenen in ons moderne denken terechtgekomen. De filosofie heeft echter ook een andere route afgelegd. “Middeleeuwse filosofie in het bijzonder moet beschouwd worden als een ontmoeting tussen islamitische, joodse en christelijke filosofie. Meer algemeen gezien is er niet zoiets als een louter Europees filosofische ‘telos’. We moeten dit in acht nemen in onze filosofische geschiedschrijving en laten zien dat filosofisch denken teruggevonden kan worden binnen elke cultuur.”

Rol van educatie

In gesprek met filosoof Evert van der Zweerde, onder leiding van programmamaker Liesbeth Jansen, werd gesproken over de impact van het pleidooi van Diagne om de filosofische traditie binnen de islam te doen herleven. Van der Zweerde: “Sommige recensies claimden dat je pleidooi van minimale invloed is op een selecte groep andersdenkenden. Misschien is dat niet het juiste beeld, maar het is een beeld dat sterk heerst in de media.” Diagne beaamde dit, maar zag wel hoop in de rol van educatie. “Het is waar dat we leven in een wereld van islam en woede, maar we moeten geloven in de kracht van educatie. Dit is iets wat me dagelijks aanmoedigt, wanneer ik bijvoorbeeld jonge mensen aan het denken zet.”

Islam en moderniteit

Een veel gemaakte denkfout is om je af te vragen of islam verenigbaar is met moderniteit. Diagne: “In Frankrijk was het katholicisme ook niet compatibel met het secularisme. Uiteindelijk heeft het secularisme het katholicisme ‘verslagen’. Daarna hebben ze met elkaar leren leven.” Van der Zweerde voegde daaraan toe dat vragen over compatibiliteit zelden zinnige vragen zijn. “Het zijn ja/nee-vragen en daarmee zelden zinnige vragen. Laat staan filosofische vragen. Maar de vraag veronderstelt ook dat er maar één islam is, terwijl er eerder gesproken werd over pluralisme.”

De Koran spreek zichzelf hier volgens Diagne tegen. Daarin wordt tegelijkertijd over de ‘oneness of God’ en over pluralisme gesproken. “Als god een ziel had, dan was er maar één mens geweest. Maar hij wil ons testen door middel van diversiteit.” Als we deze vers zo lezen, dan is er wel degelijk pluraliteit. Maar een omgekeerde interpretatie is net zo goed mogelijk. Diagne voegt daaraan toe: “Pluralisme is moeilijk om te denken. Het is de weg in het midden die tot stand komt door het afwegen van verschillende standpunten. Dogmatisme daarentegen is veel eenvoudiger: mijn standpunt is waar en de rest verwerp ik.”

Door: Dave Willems

Video

Podcast

In de media

Trouw: De islam is niet op 9/11 geboren - 24 maart 2017

Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.

Do you want to stay up to date about our activities? Please sign in for the English newsletter.