"Hoe kijken naar kunst onze blik op de wereld kan veranderen"

Dealing with Implicit Biases
Lecture by philosopher Tina Chanter 
2 mei 2017

Podcast | Video

We hebben vaak niet in de gaten hoe we gevangen zitten in onze eigen perceptie, betoogde filosoof Tina Chanter. We worden in onze waarneming vaak geleid door impliciete aannames. Ze vormen de basis voor onze gedachten en gewoontes die onze waarneming structureren. Kunst kan die aannames ter discussie stellen.

Westbank

Neem fotograaf Sophie Ristelhueber. Ze maakte ruim tien jaar geleden foto’s aan de Palestijnse Westoever. Uit het groene gras steekt her en der een struik op, soms een flinke kei. Er loopt een smalle weg door het landschap. Midden op de weg ligt een grote hoop stenen. De ene kijker ziet in dit kunstwerk wellicht een onbeduidende verzameling stenen, terwijl de ander geraakt wordt: dit zijn niet zomaar stenen. Ze vormen overduidelijk een versperring; een blokkade, opgeworpen om mensen te weerhouden naar hun werk te gaan of familie op te zoeken.

Hoe komt het dat de ene kijker een onbeduidende hoop stenen ziet, terwijl de ander ontegenzeggelijk kijkt naar een wegblokkade? Het draait volgens Chanter om een constante wisselwerking tussen de wereld enerzijds en het menselijke cognitieve vermogen anderzijds. “Wie de gangbare patronen van waarnemen doorbreekt, breekt bepaalde kennispatronen,” stelde Chanter. En welke discipline is daartoe beter in staat dan kunst? “Hoe we naar dingen kijken beperkt of opent juist de mogelijkheden voor het denken.”

Guerilla Girls

Chanter haalde een bekende afbeelding aan van kunstenaarscollectief Guerrilla Girls. Op een sofa ligt een naakte vrouw, haar rug naar de kijkers gedraaid. Haar hoofd is niet zichtbaar; het wordt bedekt door een masker van een gorilla. Naast de afbeelding staat in grote, zwarte letters: “Do women have to be naked to get into the Met. museum?” En daar weer onder: “Less than 5% of the artists in the Modern Art Sections are women, but 85% of the nudes are female.” Volgens Chanter wordt hier niet enkel een vraag gesteld over het dominante geslacht van de kunstenaar, maar ook over het vrouwelijk lichaam dat tot onderwerp van hun kunst wordt gemaakt. De vrouw draagt bovendien met een reden een masker van een gorilla. Chanter: “De vrouw smelt samen met een dierenhoofd. Gorilla’s worden in dierentuinen tentoongesteld. Het masker kan een verwijzing zijn naar de vrouw die passief in beeld wordt gebracht terwijl het publiek voor zijn plezier naar haar kijkt.”

Het werk stelt niet alleen de plek van vrouwen in de kunst en de manier waarop vrouwen worden gerepresenteerd in kunst ter discussie. De naakte vrouw, liggend op een sofa, haar hoofd naar de kijker gedraaid – het beeld reageert kritisch op een lange traditie waarin het naakte vrouwenlichaam door schilders werd afgebeeld, zoals ook Jean-Auguste-Dominique Ingres deed in La Grande Odalisque. Daarmee stelt het kunstenaarscollectief Guerrilla Girls niet alleen een vraag over normen in de hedendaagse kunstwereld, maar werpt ze ook de vraag op wat er in die wereld door de eeuwen heen werkelijk veranderd is.

Ras en genderconventies

Ook de Amerikaanse kunstenaar Renée Cox verwijst in haar werk op subtiele wijze naar deze traditie van naakten. Baby Back is een zelfportret van Cox, die naakt op een sofa ligt. Daarmee bevraagt en bekritiseert ze geldende witte, Europese schoonheidsidealen. Cox bekritiseert volgens Chanter de “onzichtbare standaard van witheid” die gangbaar is in musea en óók de veronderstelling vormt op basis waarvan het feministische collectief Guerrilla Girls te werk gaat.

Niet alleen ras en gender, maar ook heteronormativiteit worden in de kunsten onder de aandacht gebracht, bijvoorbeeld door kunstenaar 2Fik. Hij beeldt in The Great Maiden een transpersoon af, omringd door schoonmaakmiddelen. Zo bevraagt hij volgens Chanter naast genderconventies, ook het feit dat de (veelal onzichtbare) taak van schoonmaken traditioneel bij vrouwen werd neergelegd.

Toeschouwers

In gesprek met filosoof Cees Leijenhorst van de Radboud Universiteit sprak Chanter over de Franse filosoof Jacques Rancière, op wie zij vaak voortborduurt. “Rancière wil breken met de aanname dat de kunstenaar degene is die wetend is, terwijl het publiek in onwetendheid verkeert. Hij is er van overtuigd dat het publiek bestaat uit denkende mensen die actief zijn, niet passief. Toeschouwers zijn geen lege hulzen waar door een kunstenaar wat kennis in gestopt kan worden. De kunstkijker heeft een kritisch vermogen en moet niet gezien worden als iemand die wacht op verlichting door experts.”

Door: Karlijn Ligtenberg

Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.

Do you want to stay up to date about our activities? Please sign in for the English newsletter.