Welk houvast biedt de grondwet eigenlijk?
De grondwet als gids
Lezingen door oud-politicus Bas de Gaay Fortman en rechtsfilosoof Derk Venema
27 juni 2017
Wat staat er eigenlijk in de grondwet? En waarom halen we de grondwet niet 
vaker aan bij maatschappelijke discussies over bijvoorbeeld de aardgaswinning in Groningen, of de bonussencultuur in het bedrijfsleven? Daarover spraken oud-politicus Bas de Gaay Fortman en rechtsfilosoof Derk Venema tijdens een avond van Radboud Reflects over de grondwet. Kan een grondwet meer zijn dan waarden op papier?
Bas de Gaay Fortman stelde dat er sprake is van oplevend grondwet-activisme. De Gaay Fortman merkte ook op dat de grondwet in the picture is tijdens de lopende kabinetsonderhandelingen. “In artikel 1 staat het recht op gelijke behandeling en discriminatieverbod beschreven. Artikel 6 gaat over godsdienstvrijheid en in artikel 7 staat het recht op vrije meningsuiting beschreven. In de grondwet, bijvoorbeeld in artikel 20, is ook de spreiding van welvaart vastgelegd. Dat kan dus niet betekenen dat de mensen die het het moeilijkst hebben in de samenleving er op achteruit gaan. En toch: aan de bovenkant van de 
inkomensschaal stijgen inkomens door bonussen. Dat noem ik geen spreiding van welvaart. Als het gaat om milieubescherming en verbetering, zou je denken dat het milieu niet mag verslechteren. Toch heb ik in de Staten-Generaal nog nooit iemand horen zeggen dat het niet mag. In het hele debat over Groningen en de aardbevingen verwijst niemand naar artikel 21, waarin staat dat de Nederlandse staat de verantwoordelijkheid draagt voor de bewoonbaarheid van het land. Artikel 50 is een ander voorbeeld van belang: de Staten-Generaal vertegenwoordigen het gehele Nederlandse volk. Je mag je best specialiseren op bepaalde belangen, en in het bijzonder daarvoor opkomen. Maar je moet áltijd bereid zijn om over het algemeen belang te discussiëren.”
Aangezien alle honderdvijftig Kamerleden beloven trouw te zijn aan de grondwet, is volgens De Gaay Fortman de kern van grondwet-activisme dat we de Kamerleden volgen in hun trouw aan de grondwet. “We moeten dat doen, want Kamerleden worden op geen andere manier aangesproken. Voor de grondwet is geen handhavingsmechanisme bedacht, anders dan de Staten-Generaal zelf. De bewakers bewaken zichzelf.”
Karl Marx en mensenrechten
Rechtsfilosoof Derk Venema sprak in zijn betoog onder andere over Karl Marx, die de mensenrechten bekritiseerde. “Hij was niet tegen vrijheid en gelijkheid, maar hij dacht wel dat het beginsel van vrijheid en gelijkheid zoals we dat kennen uit de Franse revolutie, uiteindelijk helemaal niet aan iedereen zou toekomen. Die vrijheid en gelijkheid zorgen er juist voor dat sommige mensen een veel betere positie kunnen bereiken dan anderen. Vrijheid leidde dus juist tot ongelijkheid in de optiek van Marx.”
Volgens Venema dacht Marx dat zodra de sociale omstandigheden van mensen slechter werden, ze als vanzelf in opstand zouden komen. “Maar wanneer steeds meer grondrechten worden ingevoerd verdwijnt de bereidheid tot revolutie. We hebben inderdaad veel sociale grondrechten uitgewerkt in instituties, die er voor zorgden dat die rechten daadwerkelijk aan mensen toekomen. Dat we die rechten genieten heeft uiteindelijk minder te maken met het feit dat ze in de grondwet staan. Dat het in de grondwet staat is mooi, en symbolisch zeker ook van belang, maar feitelijk zou je misschien bijna kunnen zeggen – ik chargeer nu – dat het in de grondwet plaatsen van grondrechten de ladder was om op te klimmen om naar de samenleving die we nu hebben. Zodra die samenleving uiteindelijk verwezenlijkt is, kun je die ladder weer weggooien.”
Grondwet als moreel houvast?
Volgens Venema is de waarde van grondwetactivisme het levend maken en houden van een bepaald besef van morele waarden in Nederland. Maar hoe functioneert de grondwet als een moreel houvast? Venema: “Niemand zal er op tegen zijn dat gelijke gevallen in gelijke gevallen gelijk worden behandeld. Maar zijn we het ook eens over het antwoord op de vraag welke gevallen gelijk zijn? Dat is een belangrijke vraag, bijvoorbeeld wanneer we een antwoord proberen te vinden op de vraag wat een godsdienst is. Precies die vraag staat centraal in de zaak rondom de kerk van het vliegende spaghettimonster.”
De grondwet is volgens Venema nooit bedoeld als een eeuwig document dat nooit meer kan veranderen. “De laatste grondwetswijziging had plaats in 1983, maar dat betekent niet dat dat de laatste zou moeten blijven. In Duitsland staat in artikel 79 dat artikel 1 en 20 nooit mogen worden veranderd. Zouden we dat in Nederland ook willen? Dat is een beetje een overschatting van de huidige staat van onze cultuur.”
Moreel leiderschap
In een gesprek met Venema gaf De Gaay Fortman aan dat de grondwet de basis geeft voor moreel leiderschap. “De grondwet is relevant, er zit een morele Nederlandse overtuiging achter. Door de ontzuiling zijn we kaders kwijtgeraakt waarbinnen we elkaar moreel aanspreken. Maar er is nog zo’n kader en dat is de Nederlandse grondwet. Waarom zou je de Tweede Kamerleden een eed van trouw laten zweren als je de grondwet niet serieus neemt? Kamerlid Van der Staaij wil daar in de Tweede Kamer iets aan doen en ook in de Eerste Kamer is een toenemende neiging om wetsontwerpen op hun grondwettigheid te beoordelen. Laten we blij zijn dat we in een tijd van verwarring, zweverigheid, politieke instabiliteit en ontwrichting ook nog zoiets hebben als onze grondwet.”
Door: Karlijn Ligtenberg
Podcast:
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.