Kunnen wij het unheimliche overwinnen?
Een unheimliche avond | Lezingen en literatuur met literatuurwetenschapper Anneleen Masschelein en filosoof Hub Zwart | 12 september 2017
Je kent het wel. Dat rare gevoel. Dat er iets is, maar je kunt er niet de vinger op leggen wát precies. Dat unheimliche gevoel. Over de vraag wat dit unheimliche precies is, hebben vele filosofen, psychologen, schrijvers en kunstenaars het hoofd gebroken. Tijdens deze avond met Lisa Doeland als gespreksleider werd dit begrip, met behulp van film en tekstfragmenten, nog eens nader uitgediept.
Sigmund Freud
Literatuurwetenschapper Anneleen Masschelein trapte de avond af met een korte introductie op het begrip unheimlich. Dit is al eeuwenlang een gangbaar begrip in de Duitse taal, maar voor lange tijd werd er niet veel aandacht aan geschonken. Er werd niet over gereflecteerd. Hier kwam verandering in toen de beroemde psychoanalyticus Sigmund Freud in 1919 een verhandeling wijdde aan het unheimliche. Freud werd getroffen door dit merkwaardige woord omdat het verschillende betekenissen tegelijkertijd lijkt te hebben. Het heeft zowel te maken met de sfeer van het vertrouwde en behaaglijke als juist met de sfeer van het geheime en verborgene. Een umheimlich gevoel is dan ook een specifiek soort angst. Niet de angst voor iets nieuws of onbekends, maar juist voor iets dat eigenlijk vertrouwd zou moeten zijn, maar dat het plotsklaps niet meer (helemaal) is.
Mensen en machines
Tijdens de avond werd een aantal filmfragmenten vertoond. Ook droeg stemactrice Fransje Broekema enkele literaire passages voor. Het eerste fragment dat door haar voorgelezen werd, kwam uit het verhaal De Zandman van E.T.A. Hoffmann. Freud verwees in zijn tekst over het unheimliche naar dit verhaal, waarin de grens tussen mensen en machines vervaagt. Dit is karakteristiek voor het unheimliche. Een robot die zo erg op een mens lijkt dat we (bijna) niet meer zien dat het een machine is, boezemt ons angst in. Filosoof Hub Zwart vult daarbij aan dat we momenteel in een tijd leven waarin dergelijke androïden werkelijkheid worden. Robots worden steeds geavanceerder en menselijker. Wat in de tijd van Freud nog utopische dan wel dystopische fictie was, wordt door de moderne wetenschap tegenwoordig daadwerkelijk gerealiseerd.
Het vertrouwde dat vreemd wordt
Een filmfragment werd vertoond van een man die zich aan het schminken is. Gedurende het schminken verandert de man langzaam in een angstaanjagend monsterlijk wezen. Hoewel het fragment het publiek zichtbaar de stuipen op het lijf jaagt, bevestigen zowel Masschelein als Zwart dat het ongemakkelijke gevoel dat men na het zien van dit fragment heeft niet unheimlich is. Het fragment was eerder een voorbeeld van horror. Bang worden van iets dat grotesk, monsterlijk of abject is, is niet unheimlich. Dat gevoel treedt pas op wanneer iets heel menselijk lijkt, maar het dat net niet is. Het umheimliche is een combinatie van afkeer en fascinatie. Je wilt iets aanraken of er meer van weten, maar tegelijkertijd is het onbehaaglijk en schrikt het je af.
De moderne wetenschap
Volgens Zwart gaat het unheimliche door toedoen van de moderne wetenschap een prominente rol spelen in onze tijd. De wetenschap brengt bij uitstek zaken over het voetlicht die voorheen verborgen waren. Een voorbeeld is de synthetische biologie. Het leven wordt daardoor technisch reproduceerbaar. Het leven dat voorheen door de natuur geschonken werd, proberen we momenteel onder controle te krijgen. En dat is onrustbarend want het is complex, onoverzichtelijk en kan misgaan. Moderne wetenschappelijke ontwikkelingen verschaffen ons veel macht, maar tegelijkertijd vragen we ons af of we onszelf er wel mee vertrouwen. In het kader van deze bespiegelingen werd de trailer van de film Westworld vertoond; een laboratorium voor unheimlichheid. De film schetst een wereld waarin androgyne levensechte wezens, die nauwelijks meer van echte mensen te onderscheiden zijn, uit een 3D-printer rollen. Hedendaagse ontwikkelingen in de synthetische biologie en technieken als CRISPR zorgen ervoor dat dergelijke fictieve scenario’s worden ingehaald door de werkelijkheid. We staan op het punt de programmatuur van het leven te kunnen herschrijven. En dat zorgt voor een unheimlich gevoel, een combinatie van fascinatie en afkeer.
The uncanny valley
In het Engels wordt het woord unheimlich vertaald als uncanny. Dit begrip speelt momenteel een prominente rol in het nadenken over robots en cyborgs. Wij mensen houden van poppen en knuffels, maar als we ze te echt of menselijk maken aanvaarden we ze niet meer. Dan worden ze eng en komen te dichtbij. Sommige kinderfilms zijn hierdoor bijvoorbeeld geflopt. Vooral getrouwe replica’s van ogen en handen (van vlees) bezorgen ons een unheimlich gevoel. De term uncanny valley (griezelvallei) wordt gebruikt om te visualiseren dat er op een bepaald punt een afkeer ontstaat voor humanoïde robots naarmate ze sterker op echte mensen beginnen te lijken.
Omgaan met het unheimliche
Een vraag die Freud in zijn opstel over het unheimliche al stelde was: kunnen wij het unheimliche overwinnen? Kunnen we het omarmen of leren er mee om te gaan? Evenals de vervaagde grens tussen mensen en machines, kan het schemergebied tussen leven en dood ons een unheimlich gevoel bezorgen. Masschelein stelt dat een eerste hulp-arts of een medewerker van een mortuarium hier wellicht beter mee om kan gaan omdat zij er meer ervaring mee heeft. Hier ligt volgens Masschelein en Zwart dan ook een taak voor de kunst. De kunst kan ons voorbereiden op een werkelijkheid die komen gaat. Boeken en films zijn een laboratorium voor de geest. Zij kunnen ons alvast bekend maken en laten experimenteren met unheimliche situaties die in de toekomst – door de oprukkende technologie – wellicht werkelijkheid zullen worden.
Door: Rob van de Ven
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.