Uniek zijn: kan dat wel?
Authenticiteit. Filosofie van het zelf | Radboud Reflects lezing door cognitiefilosoof Leon de Bruin en filosoof van de psychiatrie
Sanneke de Haan | Woensdag 20 september 2017
"Een spannende avond. Veel nieuwe gezichtspunten werden naar voren gebracht. Een hoop om over na te denken." (uit een deelnemersevaluatie)
Podcast | English Report | Video
Een uniek persoon zijn: wie wil het nou niet? Jezelf zijn is iets waar we veel waarde aan hechten. Het is belangrijk om keuzes te maken die iets over jou zeggen, en op zoek te gaan naar de unieke persoon die je echt bent. Maar wat betekent het nou eigenlijk om jezelf te zijn? Hoewel we ons hier veel mee bezig houden, is het helemaal niet zo vanzelfsprekend dat de keuzes die we maken wel zo authentiek zijn. Cognitiefilosoof Leon de Bruin van de Radboud Universiteit en Sanneke de Haan, filosofe van de psychiatrie, gingen samen in gesprek onder leiding van filosoof Cees Leijenhorst van de Radboud Universiteit om hier een antwoord op te vinden.
Authenticiteit
“Ik ben niet een authentiek persoon”, opent de Bruin zijn lezing voor een volle zaal. Met deze stevige woorden trapt hij zijn kritiek tegen het ideaal van authenticiteit af. Authenticiteit is ‘hot’: iedereen wil authentiek zijn, en anderen moeten dat ook zijn. Maar als we kijken naar wat authenticiteit nu echt inhoudt, ligt het toch wat ingewikkelder. In de geschiedenis van de filosofie zijn er verschillende ideeën geweest over authentiek zijn. Zo geloofde Rousseau in een natuurlijk zelf, waaraan we ten diepste trouw moeten blijven. We hebben als het ware een harde kern met een innerlijke stem waar we naar moeten luisteren. Dit beeld is echter te naïef gebleken. Het is weliswaar nog een populair idee, maar volgens De Bruin zijn er genoeg redenen om aan dit idee te twijfelen.
Beïnvloedbaar
Freud stelde dat onze keuzes vooral bepaald worden door onbewuste verlangens. Psychologische onderzoeken uit de laatste decennia ondersteunen dit. Denk bijvoorbeeld maar eens aan confabulatie. Wanneer proefpersonen gevraagd werd uit vier producten er één uit te kiezen en deze keuze te verantwoorden, beweerden zij stellig dat er een specifieke reden was voor hun keuze. Maar eigenlijk waren de vier producten precies hetzelfde. Er wordt een verschil verzonnen dat niet echt bestaat, en men gaat hier zelf in geloven. Dit is volgens de Bruin een goed voorbeeld van hoe we minder keuzevrijheid hebben dan we denken, we zijn erg beïnvloedbaar door externe factoren. Welke keuzes maken we eigenlijk nog zonder beïnvloed te worden?
De paradox van authenticiteit
De verlangens die we hebben komen niet altijd direct uit ons zelf. Vaak gebeurt het dat we verlangens afleiden van andere personen, of uit jarenlange onderbewuste waarneming. Om volledig authentiek te worden, moeten we ons er daarom van bewust zijn dat we de mogelijkheid tot vervreemding hebben. We moeten erkennen dat er externe factoren zijn die een grote rol spelen in de keuzes die we maken. Maar zodra we deze kennis hebben, wordt het onmogelijk om nog jezelf te zijn. Door bewust te worden van de vervreemding, is de mogelijkheid om alleen maar authentieke keuzes te maken, verdwenen. Hierin ligt het paradoxale karakter van de authenticiteit volgens De Bruijn. Toch is dit niet het einde van de wereld: “het vreemde in jezelf herkennen vormt juist een brug naar de ander, want ook de ander is vreemd”. Misschien is het wel helemaal niet zo erg om te zien dat onze keuzes ergens vandaan komen.
Psychiatrie
Binnen de psychiatrie speelt authenticiteit ook een belangrijke rol, stelt Sanneke de Haan. Wanneer iemand depressief is en besluit ontslag te nemen, is het niet duidelijk of dit een authentieke keuze is of dat het een gevolg van depressiviteit is. “Authenticiteit moet een operationeel begrip zijn binnen de psychiatrie”, stelt de Haan. “Binnen de filosofie wordt reflectie gebruikt om tot antwoorden te komen. Maar wat als je hier niet op kunt vertrouwen?”. Dit verschil zorgt ervoor dat het begrip authenticiteit een ander karakter krijgt wanneer het wordt toegepast: de ander wordt niet langer gezien als ‘het vreemde’, datgene dat je wegdrijft van het maken van je eigen vrije keuzes. Het is binnen de psychiatrie juist logisch om in gesprek te gaan, anderen kunnen je heel goed helpen om authentiek te zijn.
Het verlangen uniek te zijn
Door de geschiedenis heen is een patroon te herkennen in het verlangen naar authenticiteit. In de afgelopen twee millennia zien we dit verlangen vaker voorkomen. De Haan: “er is een behoefte aan houvast, een fundament aan je eigen keuzes. Als je ze niet in God of in een ongeschonden kern kan funderen, wat blijft er dan nog over?”. De Bruin beaamt dit: “als de buitenwereld zo snel verandert, is het belangrijk om een vaste binnenkant te hebben in de vorm van authenticiteit.” We zijn tegenwoordig zo mobiel geworden en kennen zoveel mensen, dat er een steeds grotere neiging naar houvast ontstaat. Maar dat betekent nog niet dat deze authenticiteit daarmee ook echt bestaat. Zodra we dit kritisch gaan bevragen, zal dit langzaam verdwijnen.
Vervreemding
Wanneer het aankomt op vervreemding, nemen beide filosofen een ander standpunt in. Volgens De Bruin is vervreemding helemaal niet zo erg. Wanneer we kijken naar onze handelingen en waardoor deze beïnvloed worden, blijft er weinig authenticiteit meer over. Dit is niet erg, want in deze vervreemding kunnen we elkaar juist vinden. Volgens De Haan schuilt er wel degelijk een gevaar in deze vervreemding: “door ja te zeggen tegen dingen die je eigenlijk niet wilt doen, zul je hier toch tijd aan besteden. Zodra je teveel in de vervreemding uitkomt, wordt het problematisch”. Vervreemding zou daarom juist centraal gesteld moeten worden, in plaats van het te zien als een factor die niet erg gevonden wordt.
Door David Leeftink
Podcast:
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.