Een nieuw technologisch wereldbeeld
De doemscenario’s van Black Mirror | Radboud Reflects lezingen en gesprek met schrijfster Nina Polak
Donderdag 5 oktober 2017 | Radboud Reflects Maand van de Ethiek @ Faculteit der Letteren i.s.m. KNUS
De Britse televisieserie Black Mirror (2011) is in korte tijd een van de meest besproken series geworden. Het dystopische karakter daagt de kijker uit om op een andere manier naar de wereld en onze samenleving te kijken. Maar wat maakt Black Mirror eigenlijk zo bijzonder? En wat is de achterliggende betekenis van de afleveringen? Nina Polak, Edwin van Meerkerk en Frank van Caspel gingen samen in gesprek om hier een antwoord op te vinden.
Toen in 1859 de eerste bioscoopfilm in première ging, renden mensen gillend weg van het scherm. De film, die slechts een trein in zwart wit liet zien, zorgde ervoor dat de kijkers bang waren dat de trein door het doek heen zou rijden. Het is een geliefd voorbeeld van de angst van de mens voor technologie. “We kijken vanuit een verlicht heden met een gevoel van tederheid en superioriteit terug op de vroegere mens en zijn angst en verbazingen. Maar vandaag is deze angst misschien wel heviger dan ooit”, stelt Polak, writer in residence aan de Radboud Universiteit en schrijfster bij de Correspondent. “Deze angst speelt misschien wel de hoofdrol in Black Mirror: de serie werkt als een satire om de buitenproportionele angst in onze samenleving te benadrukken”.
Opkomende technologie
In Black Mirror, de serie van satiricus Charlie Brooker, wordt in elke aflevering een nieuw verhaal naar voren gebracht. Het centrale thema is het verontrustende karakter achter nieuwe technologische ontwikkelingen en maatschappelijke fenomenen, zoals de massale opkomst van sociale media of de steeds toenemende afstandelijkheid die mensen ten opzichte van elkaar hebben. “De kracht van Black Mirror is dat de meeste afleveringen zich in een nabije toekomst afspelen, waardoor de scenario’s erg voorstelbaar zijn”, legt Polak uit. “De afleveringen worden vaak tot in het absurde doorgetrokken. Toch heeft dit een grote impact op de kijker, omdat het verontrustende gevoel dat dit ook in onze samenleving zou gebeuren sterk aanwezig is”. Een voorbeeld hiervan is de aflevering ‘Be Right Back’, waarin een vrouw haar overleden man terug probeert terug te halen door een kloon van hem te laten maken. Toch werkt dit niet zoals gepland: de kloon blijkt niet menselijk genoeg om van te houden, maar te menselijk om zomaar van af te komen. De aflevering maakt volgens Polak duidelijk wat Black Mirror tot zo’n sterke serie maakt: door te spelen met opkomende technologieën en de ethische vragen die hierbij komen kijken, dwingt het de kijker om met een andere blik naar de wereld te kijken.
De dystopische werkelijkheid
Volgens Edwin van Meerkerk, docent kunsteducatie, cultuurbeleid en utopische en dystopische fictie aan de Radboud Universiteit Nijmegen, is het unieke karakter van Black Mirror te verklaren doordat het zich niet in één hokje laat plaatsen. “Het is makkelijk om Black Mirror te categoriseren in één genre, bijvoorbeeld sciencefiction of dystopische literatuur. Maar hiermee doen we geen recht aan de serie: de kracht zit hem juist in het gebruiken van verschillende elementen uit de literaire wereld en sciencefiction om een satirische boodschap af te geven”. Maar in tegenstelling tot sciencefiction, kent Black Mirror niet dezelfde basisstructuur. Terwijl sciencefiction en dystopische literatuur juist een heel wereldbeeld schetsen waarin een verloren ideaal of streven naar utopie nog centraal staat, schetst Black Mirror maar een klein stukje van deze wereld. Hierdoor vervalt de grotere verhaallijn en blijft alleen het absurde karakter nog over. Doordat de scenario’s zich ook nog eens in de nabije toekomst afspelen, brengt de serie veel fascinerende en spannende punten naar voren die verklaren waarom de verhalen zo aangrijpend overkomen.
Sociale druk
In de aflevering ‘Nosedive’ wordt door middel van een puntensysteem iedere interactie met mensen beoordeeld. De hoogte van iemands score bepaalt de sociale status van die persoon, en bijvoorbeeld wat voor werk diegene doet. De hoofdpersoon is geobsedeerd met deze rating en is alleen nog maar bezig met het verhogen van haar score, in plaats van haarzelf te zijn. Dit verhaal beaamt het bijzondere karakter van Black Mirror volgens Frank van Caspel, promovendus Filosofie aan de Radboud Universiteit: “Alhoewel het beoordelingssysteem misschien ver weg lijkt, doet het toch erg denken aan apps zoals Facebook of LinkedIn. Alhoewel de aflevering op het eerste gezicht absurd lijkt, is het geen ondenkbaar scenario”. Terwijl de hoofdpersoon in de aflevering compleet vergeet om een eigen, authentiek leven te leiden, worden alle vormen van sociaal contact als het ware nietszeggend. Het enige dat er nog toe doet is de sociale rating van anderen. Alhoewel ook dit steeds realistischer begint te worden, zien we volgens van Caspel ook dat hierop een tegenreactie plaatsvindt in de echte wereld. “Voor werkgevers is het sinds kort niet meer toegestaan om van tevoren een screening van sociale media als Facebook of Twitter te doen. Je kunt niet zomaar een sollicitant googelen. Er lijkt dus wel degelijk een maatschappelijk besef van de weergegeven dystopie aanwezig te zijn”.
Nieuwe opvattingen
Allen zijn het echter eens over waarom Black Mirror nou zo bijzonder is: “Black Mirror schetst een nabij toekomstbeeld, dat de kijker aan het denken zet over bepaalde recente ontwikkelingen waar we nog niet bij stil hebben gestaan”, beweert van Meerkerk. “Door de snelle verandering van bijvoorbeeld de sociale media, kunnen we onze normen afzetten tegen de normen van vroeger.” Maar dit lijkt soms zo snel te gaan, dat er nog steeds veel dingen zijn die we normaal vinden, zonder hier bij stil te staan. Precies hierin ligt de kracht van Black Mirror: “door deze normen tot in het extreme door te trekken, wordt duidelijk dat veel van onze opvattingen eigenlijk best wel absurd zijn”.
Door: David Leeftink
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.