500 jaar Reformatie: In gesprek met Maarten Luther
500 jaar Maarten Luther | Lezing door filosoof Herman Westerink en theoloog Markus Matthias | Dinsdag 31 oktober 2017
Markus Matthias op Lazarus - Deze kenner vindt dat Luther ons nog steeds zou kunnen inspireren. Met z’n positieve mensbeeld… | Herman Westerink in Volzin - De Reformatie ging om boete, niet om corruptie | Evaluatie | Podcast | Video
Read the English report 'The Reformation started on the toilet'
Vandaag is het precies 500 jaar geleden dat Maarten Luther de 95 stellingen op de kerkdeur in Wittenberg spijkerde. Vanavond staat hij centraal, de man die de Reformatie ontketende. Het is een bijzondere dag, in Duitsland Reformationstag genoemd. Luther wordt gezien als een markante, eigenzinnige en dwarse denker. De kerk was in zijn tijd nog een grote macht en Luther gaf fundamentele kritiek op alles wat in zijn tijd vanzelfsprekend was. Wat weten we van Luther en hoe moeten we deze feiten zien in het licht van zijn tijd? En wat is hij meer dan een historisch figuur? Vanavond spreken twee Luther-experts voor een volle zaal; theoloog Markus Matthias van de Protestantse Theologische Universiteit en filosoof Herman Westerink van de Radboud Universiteit.
De mens Luther
Matthias opent de avond met een lezing over de biografie en het leven van Luther. Van oudsher heeft men in Nederland een beeld van Luther als een emotioneel en minder intellectuele man, iemand van paradoxen en tegenstrijdigheden, zegt Matthias. Luther was echter een sterk onderlegd persoon en theoloog. "Een ding is zeker, mijns inziens: als iemand iets van de theologie verstond, dan was dat Luther", aldus Matthias. In 1512, terwijl hij was ingetreden als monnik in het Augustijnenklooster in Erfurt, werd hij doctor in de theologie. Hij krijgt een leerstoel in Bijbelse Theologie aan de universiteit in Wittenberg en onderwijst daar onder andere de Romeinenbrief. "Omdat de Luther het katholieke leven en het monnikenleven serieus nam, heeft hij geleerd dat het kerkelijk geloof geen verlossing gaf", stelt Matthias.
De balans van het leven
De theologische inzichten zijn Luther niet aan komen waaien. In zijn Bijbellezingen liep hij aan tegen het idee dat godsdienst verbonden wordt aan gedragscodes, bijvoorbeeld hoe iemand zich moet kleden of hoe ceremoniën eruit moeten zien. Goed of slecht gedrag is verbonden aan een straf of beloning in het hiernamaals. Godsdiensten proberen mensen zo vast te leggen op een bepaalde ethiek of moraal, maar in de naam van God een ethiek of moraal opleggen is een vereenvoudiging van de godsdienst. Als de kerk mij continu confronteert met het moeten opmaken van de balans van mijn leven, hoe kan ik dan de ander centraal zetten zoals Gods geboden van mij vragen? Vrijheid is daarom het centrale begrip van Luthers theologie. Luther vindt het niet de taak van de kerk om slechts dat te bekrachtigen waarmee de mens sowieso al bezig is, namelijk moreel overleven, ethiek te bepalen. Dit kan namelijk slechts twee typen mensen voortbrengen: trotse mensen die van God een beloning eisen voor hun goede daden, en vertwijfelde mensen die Gods oordeel vrezen en niet op genade kunnen hopen. Kerk en theologie zouden de mens hiervan juist moeten bevrijden.
De theologie van Luther
Westerink stelt dat we helemaal niet zeker weten of het op de deur spijkeren van de stellingen is gebeurd ofwel hoe dit gebeurd is. Historici zoeken altijd naar een duidelijk gemarkeerd ijkpunt als begin van bepaalde gebeurtenissen. Hoewel er veel te zeggen is om de stellingen als beginpunt van de Reformatie te nemen, komen ze niet uit de lucht vallen. Luther heeft al een hele theologische en spirituele carrière achter de rug wanneer hij de stellingen opschrijft. De beroemde 95 stellingen zijn wellicht ook niet de belangrijkste of de meest controversiële stellingen die Luther geschreven heeft. Eerder in hetzelfde jaar, schreef Luther al 97 stellingen tegen de scholastieke theologie die veel radicaler en controversiëler waren. Maar waarom zijn die zo onbekend en onzichtbaar gebleven en ging alle aandacht uit naar de kwestie over de aflaten? "We hebben misschien te maken met latere geschiedschrijving die ons op het verkeerde been zet", is de mening van Westerink.
Twee werelden
De Reformatie kan niet enkel begrepen worden op basis van de stellingen. Achter de kritiek op de aflaten gaat een theologisch idee over de boetedoening schuil, gericht op het diepere motief dat wij niet kunnen ontsnappen aan egocentrisme. De mens handelt uit zelfbehoud en is calculerend: altijd gericht op de eigen interesses en overleven. Bij Luther zie je een breuk met de scholastieke traditie van Aristoteles. Voor Luther is Aristoteles in de eerste plaats ethicus. Luther maakt onderscheid tussen het geloofsleven en de theologie enerzijds, en de moraal en de filosofie anderzijds. Hij maakt een onderscheid tussen twee domeinen: dat van de wereld en dat van God. Ondanks de kritiek vanuit een theologisch perspectief, vindt Luther Aristoteles wel degelijk handig als het gaat om de opvoeding van mensen tot deugdelijke burgers. Aristoteles, volgens Luther, is de antichrist, heeft niks te maken met godsdienst en bovendien is hij een heiden, maar hij is nuttig in de opvoeding van de jeugd. Met dit perspectief kan hij ook uitleggen hoe de mensen in de Nieuwe Wereld, die rond die tijd ontdekt wordt, ook 'volledige en vredige culturen' hebben ondanks het feit dat ze nooit met het christendom in aanraking zijn gekomen. De deugd heeft namelijk niets te maken met religie.
500 jaar Reformatie, 500 jaar moderne media
In het nagesprek merkt programmamaker Liesbeth Jansen van Radboud Reflects op dat het op de deur spijkeren van de stellingen haar doet denken aan Facebook. Later kwam ze erachter dat het in die tijd een gangbare procedure was binnen de academie om een publiek debat op gang te brengen. Westerink zegt in reactie hierop dat de vergelijking interessant is, omdat 500 jaar Reformatie vieren ook 500 jaar moderne media vieren inhoudt. Het was immers dankzij de boekdrukkunst dat de ideeën van Luther zo wijdverspreid konden worden in korte tijd. Vanaf dat moment krijgen teksten een andere vorm, ze worden korter en meer een soort pamflet. Twitter avant la lettre, stelt Jansen.
Boetedoening
Het idee dat aflaten samenhangen met de corruptie van de kerk is wijdverspreid, maar klopt niet helemaal, merkt Matthias op. Je hoefde ze niet te kopen, je kon ook op 1 november met Allerheiligen naar de kerk gaan en de hele dag bidden. Luther wilde boetedoen niet makkelijker maken, maar juist moeilijker. In navolging van Christus moet het gehele leven van de mens in het teken staan van boete doen. In de hedendaagse samenleving zien we ook nog steeds vormen van boete doen, denk bijvoorbeeld aan de #MeToo-discussie, merkt Westerink op. Hier moet men zich publiekelijk verhouden tot bepaalde aantijgingen. Ter afsluiting van de enerverende avond stelt Jansen de vraag of Luther, als hij vandaag zou leven, nog steeds zou vinden dat de katholieke kerk hervormd moet worden. De sprekers mogen met één woord antwoorden en verschillen hier van mening, volgens Matthias wel, maar volgens Westerink niet.
Door: Berit Akse
Podcast:
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.