Dat eeuwige schuldgevoel
Dat eeuwige schuldgevoel | Lezing door filosoof Dennis Vanden Auweele en theoloog Maarten Wisse | Ma 13 november 2017 | 19.30-21.15 uur | Collegezalencomplex
Iedereen weet wel hoe het voelt om een schuldgevoel te hebben. Je bent alweer niet je beloftes nagekomen, of je realiseert je plotseling dat de kleren die je draagt gemaakt zijn door kinderarbeid. Toch is het schuldgevoel iets heel opmerkelijks. Waar komt het eigenlijk vandaan, en heeft het wel nut? Misschien zouden we wel veel beter af zijn zonder dit knagende gevoel dat maar niet weg lijkt te gaan. Kerk en religie werden lang verantwoordelijk gehouden voor het feit dat we onszelf eeuwenlang een schuldcomplex hebben aangepraat. Maar ook in onze huidige cultuur lijkt schuld nog steeds een grote invloed te hebben. Godsdienstfilosoof Dennis Vanden Auwelee van de Rijksuniversiteit Groningen en theoloog Maarten Wisse van de PThU Amsterdam probeerden voor een volle zaal een antwoord te vinden op deze vragen. Na hun lezingen gingen ze samen in gesprek met programmamaakster Liesbeth Jansen.
Schuld en vergeving
Volgens Dennis Vanden Auweele is het schuldgevoel iets waar we juist niet vanaf moeten. Bij schuldgevoel hoort schuld, en bij schuld hoort vergeven. We hebben daarom het schuldgevoel juist nodig om vergeven te kunnen worden. Vandaag de dag zijn er echter wel de nodige dingen mis met onze opvatting van schuld, beargumenteert Vanden Auweele: “We beschouwen onszelf alleen schuldig in zoverre we geen verklaring voor ons handelen kunnen geven Wanneer ik te laat kom, voel ik me niet meer schuldig als ik er een goede reden voor kan geven”. We zeggen dat de brug openstond of dat de trein vertraging had en we vinden dat we niet meer schuldig zijn; excuses moeten ook worden aanvaard. Toch voelen we diep van binnen wel dat onze excuses het schuldgevoel niet wegnemen. Wat we eigenlijk willen is vergeven worden omwille van onszelf, maar door excuses hiertussen te zetten is dit precies wat er niet gebeurt.
“Om tot echte vergeving te komen, moeten we de redenering omtrent de schuld loslaten. We moeten iemand niet vergeven omdat hij excuses voor zijn daad aanbood, maar simpelweg om de persoon. Door de persoon vast te houden en de daad los te laten, komen we tot echte vergeving. En dit zou niet mogelijk zijn zonder het schuldgevoel”.
Wanneer ben je schuldig?
Ook volgens Maarten Wisse is de maatschappelijke opvatting over het schuldgevoel niet terecht. “Onze opvatting van schuld is door verschillende invloeden erg tegenstrijdig geworden. Aan de ene kant houden we vast aan het schuldgevoel dat we vanuit de kerk hebben geërfd. Deze schuld kleeft aan je, en je komt er niet zomaar vanaf. De tweede invloed is ons therapeutisch verleden. Vanaf de 19de eeuw is het steeds gewoner geworden om naar een therapeut te gaan, die vertelt dat je fouten onbewuste handelingen waren, waardoor het schijnbaar niet meer ‘jouw schuld’ is. Maar dat werkt niet: het gevoel van verantwoordelijkheid voor de dingen die we verkeerd deden, wordt hiermee niet weggenomen. Al met al is het erg moeilijk geworden om een duidelijk criterium voor schuld op te stellen. Wanneer kunnen we nog zeggen dat een schuldgevoel terecht is, als we zoveel verschillende maatstaven hanteren?
Religie en schuld
Volgens Wisse is de oorsprong van ons constante schuldgevoel onze onwetendheid omtrent onszelf: “We weten niet precies voor welke handelingen we wel en niet verantwoordelijk zijn, omdat we ons leven niet vanuit een soort helikopterperspectief kunnen beschouwen. Je hebt geen toegang tot je hele zelf. Dit gebrek aan zelfkennis kunnen we echter niet met psychologie oplossen, stelt Wisse, terwijl religie hierin wel een rol kan spelen: “Het idee van een God die ons helemaal ziet en helemaal kent – en ons dus ook helemaal kan vergeven.”
De mogelijkheid van echte vergeving
Alhoewel zowel Vanden Auweele als Wisse beiden van mening zijn dat de maatschappelijke opvatting van schuld niet voldoet, zijn er ook grote verschillen tussen de filosoof en de theoloog. Tijdens het debat onder leiding van Liesbeth Jansen kwamen deze verschillen duidelijk naar voren. Vanden Auweele vroeg zich hardop af of religie wel noodzakelijk is om tot vergeving te kunnen komen. Kunnen wij dit niet zelf doen, als mens tot mens? En betekent dit dat echte vergeving niet mogelijk is als je niet religieus bent? “Inderdaad”, stelde Wisse, “puur tussenmenselijke vergeving zal op den duur minder krachtig blijken, omdat de fundering ontbreekt.”
Podcast:
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.