Schijncontrole

Doemdenken | Lezing door filosofen Elize de Mul, Lisa Doeland en Naomi Jacobs | Dinsdag 10 april 2018 | 20.00 - 21.45 uur | LUX,  Nijmegen

Podcast | Video | VPRO - Nooit meer slapen | EenVandaag - Lisa Doeland: "Omarm het doemdenken" | De Groene Amsterdammer - Kom uit je bubbel | Trouw - Navelstaren is de culturele norm geworden | English review - Embracing uncertainty: coming to terms with the dark side of the world we live in

"De tijd vloog voorbij! Ik heb geboeid zitten luisteren naar de verschillende lezingen en vond dat dhr. Leijenhorst het (wederom) fantastisch heeft geleid: zijn vragen waren prikkelend en leidden derhalve tot leuke gesprekken. De gasten waren interessant, de sfeer was goed en de avond zette aan tot kritisch nadenken. Bijzonder tevreden dus." (uit een deelnemersevaluatie)

De drie publieksfilosofen Elize de Mul, Lisa Doeland en Naomi Jacobs gingen na een korte lezing met elkaar en gespreksleider Cees Leijenhorst in gesprek over de tijd waarin we leven. Deze tijd kenmerkt zich door crisissen; de milieucrisis, de financiële crisis, de fake-news-crisis, de privacycrisis. Hoe kunnen we in een tijd waarin alles onzeker lijkt toch het juiste handelingsperspectief houden?

Selfies

Als alle afbeeldingen die langskomen op social media op een dag geluid zouden geven, dan zouden we constant omringd zijn door een oorverdovend lawaai. Elize de Mul spreekt dan ook over de grootste beeldexplosie in de menselijke geschiedenis. De wereld wordt door ons als het ware gevangen in beelden. Hierbij lijken we vooral gefocust op het IK. De mens is in staat om een positie in te nemen buiten zichzelf en zo op zichzelf te reflecteren. De technieken die voorhanden zijn en de tijdgeest bepalen de vorm van onze zelfreflectie. Op dit moment richten we letterlijk de camera op onszelf, we maken continu selfies.

Zelfliefde

Er lijkt hier sprake te zijn van zelfliefde. Denk aan het verhaal van Narcissus die verliefd werd op zijn eigen spiegelbeeld en daardoor wegkwijnde. Dit verhaal lijkt ons te zeggen dat teveel zelfliefde niet goed is. Elize de Mul stelt echter dat dit een verkeerde lezing is van de selfies die we maken. We zijn niet verliefd op ons zelf, maar lijken eerder de behoefte te hebben om alles vast te leggen. We leggen een enorm archief aan van de mensheid. Denk aan de op wc’s gekrabbelde uiting I was here. Een foto is een objectivering van de wereld.

Thuis

Als wezens die in staat zijn op zichzelf te reflecteren nemen we een bijzondere plek in. We hebben een derde persoonsperspectief op ons eigen leven. Hierdoor hebben we geen echt thuis. We zijn onzeker over wat gaat komen en ons bewust van alle crisissen. We kunnen een utopisch standpunt innemen. Elize de Mul ziet selfies veel meer als een poging van ons om de wereld te grijpen en wel een thuis te creëren. Door de wereld in selfies te vatten kunnen we tegenwicht bieden aan alle onzekerheid.

Doemdenken

Filosoof Lisa Doeland ging verder op de apocalyptische gedachtes. Zij stelde dat doemdenken het hebben van sombere gedachten is over de toekomst die nog gaat komen. We staan niet graag stil bij pijnlijke kwesties, dus schuiven we ze naar de toekomst. Dat kan zowel op een positieve als negatieve manier. We overtuigen ons ervan dat iets nu niet goed gaat, maar vast in de toekomst wel, bijvoorbeeld door technologische vooruitgang. Of we gaan ervanuit dat de apocalyps nabij is en de wereld niet meer te redden is. Beide houdingen zijn volgens Lisa Doeland niet vruchtbaar. Ze verlammen je in het nu en zorgen ervoor dat nu handelen niet nodig of zinnig lijkt te zijn.

Grip

We vinden doemdenken fijn. Denk maar aan alle films waarin de aarde dreigt te vergaan. Hier wordt ook wel gesproken over Collapse Porn-Addicts of Pessimism Porn. De apocalyps geeft ons een bepaald soort duidelijkheid. We zijn altijd op zoek naar een fictioneel punt in het verleden en de toekomst om grip te krijgen en het eventueel op te kunnen lossen. Doemdenken kan ons ook verlammen en het idee geven dat er toch niks meer aan te doen is. Hoop is daarom een belangrijk begrip. Hoop zet ons aan tot actie en biedt zowel grip als een handelingsperspectief.

Afval

Als we kijken naar de geschiedenis, dan kijken we naar een verhaal van winnaars en vooruitgang. De verliezers hebben geen plek in dit verhaal gekregen. In deze vooruitgangsdrift produceren we heel veel afval. Afval is tot nu toe een van de verliezers van de geschiedenis. We zien het afval niet. Afval is de schaduwkant van onze verlangens. Het is belangrijk dit te zien en te erkennen. We moeten de doem niet wegmoffelen of op een afstand houden, maar juist naar ons toe halen. We moeten afval denken. Als we dingen weggooien dan doen we alsof we de enigen zijn die ons tot afval verhouden, maar dit is niet zo. De rest van de planeet heeft ook een relatie met ons afval. Denk aan de Plastic Soup en jonge albatrossen die sterven omdat ze met plastic worden gevoed.

Afvalofilie

Lisa Doeland pleit voor Afvalofilie. We moeten van ons afval gaan houden. We moeten onze schuld en schaamte erkennen, maar verder gaan dan de horror-modus. We moeten accepteren dat afval bestaat en ons er echt toe gaan verhouden. Als je je verantwoordelijkheid neemt dan schuif je zaken niet langer naar een onzekere toekomst, maar verzand je tegelijkertijd ook niet in zelfmedelijden dat verlamt. We moeten zaken erkennen, afval zien en hoop houden. Alleen dan kan er daadwerkelijk iets veranderen.

Focus op onszelf

In de laatste lezing gaf ook Naomi Jacobs aan dat we in een onzekere tijd leven en in een grillige wereld. En dat we alsmaar proberen hier grip op te krijgen. We focussen op onszelf en proberen zo een makkelijke uitweg uit de crisissen te vinden. We trekken ons terug in onze eigen wereld. Denk maar aan de foodies, die geheel gefocust zijn op hun voeding, of het idee dat we allemaal onszelf moeten vinden op een retraite of door mindfulness en yoga. We zijn hard op zoek naar een gevoel van controle. Dit zie je zelf terug bij de quantified baby’s. Als je maar de hartslag en ademhaling van je baby kunt controleren dan heb je grip. Als we controle hebben op ons eigen lichaam en onze eigen geest dan lost dit alle problemen op. Alsof een betere wereld het gevolg is van je individuele welzijn.

Schijn

Maar volgens Naomi Jacobs is dit een schijncontrole. Crisissen worden niet opgelost door louter individueel handelen. En erger nog, deze schijncontrole leidt ertoe dat we denken er te zijn en niks meer te hoeven doen. We hebben behoefte aan Cognitieve Closure. We grijpen informatie die voorhanden is aan en bevriezen deze informatie. Maar hierdoor staan we niet meer open voor nieuwe informatie en zijn we niet in staat iets te veranderen. De toekomst is onzeker en we zijn hier bang voor. Hoop geeft ruimte voor handelen. Daarom is het belangrijk onze blik naar buiten te richten en aan onszelf voorbij te gaan. We weten niet wat er staat te gebeuren, maar wat er staat te gebeuren is deels aan onszelf.

Door Anouta de Groot

Podcast:

Aankondiging

Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.