Ontsnappen aan de burn-out door weg te wandelen van prestatiedrang en gelijk te lopen met je biologische ritmes

Burn-out. Meer dan een mentale kwestie? | Lezingen en gesprek met hersenwetenschapper Erno Hermans, psycholoog Debby Beckers en schrijver Bregje Hofstede | Dinsdag 24 april 2018 | 19.30 - 21.15 uur | Collegezalencomplex Radboud Universiteit

Podcast | Video | Video: Erno Hermans over de biologie van burn-out

"Super interessant Brede insteek. Mooi ervaringsverhaal. Leuk die bevlogen jonge wetenschappers." "Ik dank de sprekers voor hun bijdrage. Het was een enorme eyeopener. Verder wil ik ontzettend graag zeggen dat ik enorm onder de indruk ben van het programma van Radboud Reflects. Het zijn een voor een bijzondere lezingen! Chapeau voor de organisatie en ook voor allen die een bijdrage leveren :-)." (uit twee verschillenden deelnemersevaluaties)

Ondanks dat er geen sprake is van een epidemie kennen helaas veel mensen een vriend, collega of familielid die door een burn-out is getroffen. Ook de volle grote collegezaal bevestigde dat burn-out een thema is dat de gemoederen bezighoudt. Tijdens deze avond, georganiseerd door Radboud Reflects en het Donders Instituut van de Radboud Universiteit, belichtten hersenwetenschapper Erno Hermans, psycholoog Debby Beckers en schrijver Bregje Hofstede de burn-out vanuit de wetenschap en de eigen ervaring. Onder leiding van filosoof Frank van Caspel gingen zij na twee korte lezingen en voordrachten in gesprek over de achtergrond van de burn-out en een mogelijke uitweg uit stress en prestatiedrang.

Instorten

Bregje Hofstede trapte de avond af met een korte voordracht. Tijdens haar burn-out werd het pijnlijk duidelijk hoe haar lichaam, dat ze zo lang tiranniek had behandeld, tot niets meer in staat was. Lezen, schrijven, noch conserveren. Haar hele systeem was overbelast en stortte in elkaar. “Ik durfde niet meer op mijn lichaam te vertrouwen, werd bang om te fietsen”, vertelde ze. “En het waren niet mijn aanvankelijke kopzorgen, maar mijn fysieke reacties daarop die me echt in paniek brachten – waarmee de vicieuze cirkel van hartkloppingen en slapeloze nachten rond was.”

Panieksituaties

Dat stressklachten een enorme aanslag op ons lichaam teweeg kunnen brengen is iets wat in de hersenwetenschap steeds beter wordt aangetoond. Maar Erno Hermans, werkzaam aan het Donders Instituut van de Radboud Universiteit, gaf ook aan dat stresssystemen wel degelijk nuttig zijn. “In panieksituaties zorgt het stresshormoon cortisol voor een verschuiving van de netwerken binnen ons brein. De focus wordt verlegd naar onze aandachtssystemen zodat we in een noodsituatie meteen kunnen reageren. Maar ook ons controlesysteem in de prefrontale cortex wordt beïnvloed. Je bent dan niet meer in staat om rustig na te denken en langetermijndoelen te stellen.”

Fysieke schade

Stresssystemen zijn dus wel degelijk nuttig, vertelde Hermans, ook al leven we niet meer in de bedreigende situatie van de prehistorie. Na de alarmfase zorgt cortisol ook voor het herstel door ervoor te zorgen dat het reactieve systeem weer vertraagd en het controlesysteem zich herstelt. Niets aan de hand, toch? Hermans gaf echter aan dat het gevaarlijk is wanneer dit systeem langdurig wordt overbelast door stress op stress. “Dat kan slecht zijn voor je brein en ons lichaam uitputten. Cortisol zorgt er bijvoorbeeld voor dat verbindingen tussen neuronen in ons brein kleiner worden. Het brein kan hierdoor fysiek beschadigen. Daarnaast raakt onze natuurlijke cortisolschommeling van slag waardoor je slechter slaapt en daardoor juist nog meer stress krijgt. Bij burn-outpatiënten is de cortisolcurve over het algemeen een stuk meer afgevlakt.” Hermans benadrukte dat het daarom van groot belang is om je aan te passen aan je biologische ritme. “Want de biologie beweegt niet mee.”

Prestatiemachine

“Ik kom roet in het eten gooien”, introduceerde Hofstede haar volgende voordracht. “In een vierentwintiguurseconomie met je smartphone op zak is het lastig om je biologische ritme te volgen.” Ze haalt de Koreaans-Duitse filosoof Byung-Chul Han aan, die stelt dat elk tijdperk zijn eigen ziektes heeft. In zijn beroemde essay ‘De vermoeide samenleving’ stelt hij dat we niet ziek worden door iets vijandigs als een virus, maar door overproductie, overprestatie en overprikkeling. “De reden? We leven in een ‘tot pure concurrentie gereduceerd systeem’ waarin niemand zich meer zeker voelt. We zijn allemaal bang om onze baan te verliezen, tekort te schieten, voorbijgestreefd te worden. En dus dwingen we onszelf – en elkaar – tot het uiterste.” Het is moeilijk om je te onttrekken aan deze vorm van prestatiedwang, vertelde Hofstede. “De mens als prestatiemachine is uitgeleverd aan iedere prikkel en iedere taak, en zal zichzelf over de kop werken.”

Piekeren

Het verschil tussen mensen en dieren is dat dieren niet kunnen piekeren. Wij, cognitieve wezens, anticiperen op wat mogelijk komen gaat, blikken terug op stressvolle gebeurtenissen en herbeleven die gebeurtenissen door ze in ons hoofd op te roepen. Beckers, die deze lezing namens Sabine Geurts voordroeg, vertelde namens Geurts dat er echter een belangrijk probleem is met piekeren: “Onze stresssystemen weten niet wanneer wij feitelijk aan een stressor zijn blootgesteld en wanneer deze alleen in ons hoofd zit. Ons lichaam reageert in beide situaties precies hetzelfde, namelijk alsof we er middenin zitten. Chronische stress is dus iets van mensen en doen we onszelf aan.” Betekent dit dat we niet meer mogen nadenken over moeilijke kwesties? Dat mocht volgens Geurts wel, maar dan wel oplossingsgericht. “Soms is oplossingsgericht nadenken over problemen heel functioneel. Zolang het maar tot iets leidt en het nadenken hierover dus eindig is.”

Controleverlies

Wat een situatie verder stressvol maakt, is dat er teveel van ons wordt gevraagd, maar waarin we geen controle ervaren. We kunnen volgens Geurts best hoge werkdruk aan, maar als we een veeleisende situatie niet het hoofd kunnen bieden en niet het vertrouwen hebben om daar op tijd achter te komen, dan leidt dat tot stress uit een gevoel van controleverlies en onveiligheid. In een werksituatie kan dit allerlei oorzaken hebben: van hoge taakeisen en een gebrek aan sociale steun, tot concurrentiestrijd door globalisering, flexibilisering op de arbeidsmarkt en de hyperverbondenheid door de invloed van informatietechnologie op ons werk. Daardoor wordt er veel gevraagd van ons. “De werknemer van nu is een alleskunner. In menig vacaturetekst staat een waslijst aan competenties, vaardigheden en ervaringen. Er wordt voortdurend gezocht naar het bekende schaap met de vijf poten.”

Kritischer zijn

In het belang van onze gezondheid moeten we volgens Geurts stoppen met proberen het schaap met vijf poten te zijn. “Het is niet vreemd dat met deze ontwikkelingen chronische stress en burn-outs toenemen. Maatschappelijke en technologische veranderingen kunnen we niet keren.” Het antwoord daarop is volgens Geurts echter niet om nog harder te werken en nog meer ballen in de lucht houden. “Het enige antwoord is dat we kritischer moeten zijn op waar we onze kostbare tijd en energie aan besteden. Laten we dus vooral zelf bepalen waar onze prioriteiten liggen. Want als wijzelf die keuze niet maken, dan doet een ander dat wel voor ons. En dan leven we een leven waarin stress onze richting bepaalt.”

Wandelen

In gesprek onder leiding van Frank van Caspel spraken de drie sprekers onder andere over het herstel van en het voorkomen van een burn-out. Hofstede vertelde dat ze bepaalde apps als Facebook en WhatsApp van haar telefoon had verwijderd en haar telefoon weleens thuisliet. Want de smartphone is te vaak een veeleisend apparaat. Beckers benoemde dat vaak vergeten wordt dat werkgevers wettelijk gezien een zorgplicht hebben ten aanzien van hun werknemers. Wat betreft herstel en gezond blijven benadrukte Hermans nogmaals dat het van belang is om onze biologische ritmes in acht te blijven nemen en dat goed slapen en veel bewegen van groot belang zijn. In haar laatste voordracht onderstreepte Hofstede dit laatste. Want wandelen stond centraal in haar herstel van de burn-out. “Wandelen is een efficiënte manier om deurtjes in je denken te openen – deurtjes waardoor je ook even weg kunt glippen uit de kooi van je hoofd, die kooi opgetrokken uit plichtsgevoel en prestatiedrang.” En misschien wel even belangrijk: “Wandelen wordt niet begeleid door gong of wierrookgeur. Aan kuieren kleeft geen welzijnsrage – een rage die impliciet onderdeel vormt van de druk om probleemloos te presteren.”

Door Dave Willems

Podcast:

Aankondiging

Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.