Hoe zuiver spelen we nog?
De spelende mens | Documentaire en gesprek met filosoof Elize de Mul en cultuurwetenschapper Léon Hanssen | Woensdag 30 mei 2018 | 20.00 - 22.00 uur | LUX, Nijmegen
Van mens-erger-je-niet tot voetbal: in ons dagelijks leven spelen we ontzettend veel. Niet alleen kinderen spelen, ook volwassenen houden zich er volop mee bezig. Welke rol heeft het spel in onze cultuur? Wat betekent het om te spelen? En wordt er in onze tijd nog wel écht gespeeld? Léon Hanssen, cultuurwetenschapper aan de Universiteit van Tilburg, en Elize de Mul, filosoof aan de Universiteit van Leiden en ArtEZ hogeschool voor de kunsten, kwamen samen om het wereldberoemde werk ‘Homo Ludens’ van de Nederlandse historicus Johan Huizinga te bespreken; de documentaire ‘De Spelende Mens’ te beschouwen en kritisch te kijken naar de rol van het spel anno nu. Na twee lezingen en het bekijken van de documentaire gingen ze in gesprek onder leiding van filosoof Cees Leijenhorst van de Radboud Universiteit Nijmegen.
Homo Ludens
Volgens Huizinga speelt het spel een centrale rol in onze cultuur. In zijn werk Homo Ludens uit 1938 stelt hij dat het spel niet alleen veel voor komt, maar juist aan de grondslag ligt van onze cultuur. Het spel vervult een fundamentele rol: alles wat wij onder cultuur verstaan, zoals mode, muziek of sport, komt voort uit het spel. Hanssen legt uit: “Wanneer Huizinga het over een spel heeft, bedoelt hij meer dan een spelletje. Het spel staat symbool voor hoe wij als mensen met elkaar om moeten gaan: samen plezier beleven in plaats van elkaar af te troeven. Het spel wordt niet in de cultuur gespeeld, maar het is juist de cultuur zelf die speelt.” Huizinga schreef Homo Ludens tegen de achtergrond van het opkomende nationaalsocialisme. Zijn werk ging recht in tegen de vriend-vijand politiek van de jaren dertig.
Meer dan een spelletje
De documentaire van Sanne Rovers liet op elf verschillende manieren zien hoe Nederlanders spelen. Of het nu gaat over sjoelen, modelvliegtuigen besturen of skateboarden: zelfs de meest uiteenlopende hobby’s deelden hun speelse karakter. Maar wat maakt dat we deze dingen een spel noemen? Volgens Huizinga is er een aantal voorwaarden waaraan een spel moet voldoen voordat het écht een spel is. Zo moet het spel vrijwillig gespeeld worden en moet zij omwille van zichzelf zijn. De Mul lichtte toe: “Het bijzondere aan het spel is dat het zich altijd buiten de pure noodzakelijkheid van het bestaan bevindt. Alles wat geen primaire levensbehoefte is valt hieronder, zoals muziek, rechtspraak en zelfs wetenschap. Men speelt het spel puur om te spelen.” Het spel moet niet verbonden zijn aan een direct materieel nut: wie speelt om iets te winnen, speelt namelijk niet meer omwille van het spel zelf. Volgens Huizinga leven we niet in een cultuur die veel speelt, maar is het juist de cultuur zelf die speelt.
Valsspelen
In een tijd waarin series, films en sport een grote rol spelen binnen onze cultuur lijkt er geen gebrek te zijn aan speelsheid. Toch is deze speelsheid vandaag de dag niet meer vanzelfsprekend, betoogt Hanssen: “Het onderscheid tussen spel en ernst lijkt steeds meer te vervagen. Aan een spel zijn regels verbonden, maar als het wordt gespeeld met achterliggende motieven wordt hieraan voorbijgegaan: men speelt vals. Het lijkt er steeds meer op dat we terecht zijn gekomen in een spel dat geen regels meer kent en daarom geen spel meer is.” Neem de sportwereld: waar het in eerste instantie gaat om het spelen van de sport, zijn de achterliggende commerciële belangen steeds groter geworden. Voetballers komen hun bed niet meer uit als ze niet betaald worden om te voetballen. Het spel is niet meer omwille van zichzelf. Ook in de politiek en in het bedrijfsleven verdwijnt het speelse karakter steeds meer: de eerlijkheid mist. Vaak is het bij nader inzien veel minder speels dan gedacht, bijvoorbeeld om een belang te verbloemen. De regels van het spel lijken te vervagen, en dat roept de vraag op of we nog wel aan het spelen zijn.
Het verdwijnen van het spel
Niet alleen wordt het spel steeds ernstiger, ook ernstige zaken worden steeds speelser. Denk bijvoorbeeld aan hooligans die buiten het voetbalspel om op een afgesproken plek samenkomen om te vechten. Er is een wederzijdse vervuiling van spel en ernst aanwezig. De moderne technologie draagt hier aan bij, stelt De Mul: “Sociale media is een speelveld geworden voor onze identiteit, maar wel een speelveld dat wordt bestuurd door bedrijven die uit zijn op winst. Vaak zijn de achterliggende motieven helemaal niet zo eerlijk als je in een spel zou verwachten.” Een gratis service als Google volgt je internetgedrag en is daarmee helemaal niet gratis. Het spelelement in de cultuur lijkt steeds meer te verdwijnen. Dit is een slecht teken, want het spel ligt juist aan de grondslag van de cultuur.
De spelende samenleving
In onze tijd wordt er niet alleen maar vals gespeeld. Zoals te zien in de documentaire van Rovers is het speelse karakter nog sterk aanwezig in onze cultuur. Toch is het belangrijk om in een tijd die is doortrokken van vals spel te bedenken dat zuiver spel in de samenleving van groot belang is. Een spel is pas een spel als het een doel op zichzelf is. Als het onderscheid tussen spel en ernst vervaagt, is het belangrijk om Huizinga’s boodschap te herinneren en ons af te vragen hoe goed we nog spelen.
Door: David Leeftink
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.