Kwetsbaarheid, verantwoordelijkheid en de ander
Levinas, Vulnerability and Responsibility | Lecture by philosopher Robert Bernasconi | Monday June 4 2018 | 19.30 – 21.00 hrs | Collegezalencomplex Radboud University | Radboud Reflects and CCEP
English Review - Two-sided Vulnerability | Podcast
"Zeer heldere lezing. Ook niet bang om ambivalente gevoelens en twijfel te delen. First class!" (uit een deelnemersevaluatie)
Iedereen voelt zich weleens kwetsbaar. Het is een gevoel dat we liever niet hebben, maar dat ons af en toe overkomt. Toch zijn er bepaalde bevolkingsgroepen die structureel kwetsbaarder zijn dan anderen, zoals vluchtelingen of mensen met weinig geld. Kwetsbaarheid lijkt voor deze groepen een andere betekenis te hebben. Wat betekent het nu eigenlijk om kwetsbaar te zijn? Is het iets typisch menselijks? En in hoeverre kan een filosofische opvatting van kwetsbaarheid ons tot nieuwe inzichten brengen? Volgens de Amerikaanse filosoof Robert Bernasconi, verbonden aan de Pennsylvania State University, hangt kwetsbaarheid sterk samen met verantwoordelijkheid. Kwetsbaarheid is niet alleen een probleem van degenen die kwetsbaar zijn, maar volgens Bernasconi ook van degenen die dat niet zijn. Na afloop ging Bernasconi in gesprek met politiek filosoof Anya Topolski en filosoof Simon Gusman, beiden verbonden aan de Radboud Universiteit Nijmegen.
Een filosofische blik
Wanneer we het over kwetsbaarheid hebben, vatten we dit meestal op als een probleem dat opgelost moet worden. Mensen die kwetsbaar zijn zitten in een situatie waarin ze gevaar lopen en geholpen moeten worden. Volgens de Franse filosoof Emmanuel Levinas is kwetsbaarheid echter juist typerend voor de mens. Kwetsbaarheid is onderdeel van onze menselijkheid en is daarmee niet zomaar op te lossen, legt Bernasconi uit. “Wanneer we proberen een situatie te creëren waarin er geen kwetsbaarheid meer bestaat, zouden we alleen maar meer kwetsbaarheid veroorzaken. Kwetsbaarheid is in filosofische zin niet een probleem dat verholpen moet worden, maar in plaats daarvan fundamenteel verbonden aan de mens.”
De relationele mens
In ons dagelijks leven gaan we vaak uit van een abstract individualisme. Een ieder-voor-zich mentaliteit ligt voor een groot deel ten grondslag aan het liberaal denken. Toch laat het idee van kwetsbaarheid zien dat we erg verbonden met elkaar zijn, stelt Bernasconi. “Kwetsbaarheid betreft niet alleen degene die zich in een kwetsbare situatie bevindt. Het vertelt juist iets over de relatie die wij hebben tegenover deze persoon en de manier waarop het ons een gevoel van verantwoordelijkheid geeft. Omdat we via de kwetsbaarheid verbonden zijn heeft de situatie van de ander ook impact op ons.” Kwetsbaarheid is relationaliteit. Het benadrukt de relatie die mensen met elkaar hebben en overkomt daarmee het onderscheid tussen het abstracte individu en de ander. De kwetsbaarheid van de ander betrekt zich ook op onszelf.
Het Carnegie-onderzoek
De manier waarop we over kwetsbaarheid en verantwoordelijkheid nadenken kan ons een beter inzicht geven in onder andere systematisch racisme, stelt Bernasconi. Dit is een situatie waarin een bepaalde bevolkingsgroep zich systematisch in een kwetsbare positie bevindt. Een goed gedocumenteerd voorbeeld kan gevonden worden in de geschiedenis van Zuid-Afrika, waar in 1932 door de Carnegie Commissie onderzoek werd verricht naar de situatie van arme blanke mensen. Het onderzoek riep al snel de vraag op waarom er niet gekeken werd naar de positie van de zwarte bevolking, die in deze periode in extreme armoede leefde. Volgens Bernasconi is dit te verklaren doordat de kwetsbaarheid van de zwarte bevolking niet alleen betrekking had op henzelf, maar ons juist iets vertelt over de rol van degenen die zich niet in een kwetsbare situatie bevonden: de rijke Europeanen. Het onderzoek was bedoeld om de raciale logica te versterken, waarmee het verschil tussen blank en zwart werd benadrukt. Door de arme blanke mensen te benadrukken, hoopten de rijke blanke mensen hun eigen positie veilig te stellen. De kwetsbare positie van de zwarte bevolking stond niet op zichzelf: deze was verbonden aan de rijke blanken die zich niet in een kwetsbare positie bevonden, stelt Bernasconi. Via het idee van relationaliteit kunnen we zaken zoals systematisch racisme beter begrijpen, omdat de kwetsbaarheid van een bepaalde groep relationeel is verbonden aan degenen die zich niet in een kwetsbare positie bevinden.
Verantwoordelijkheid
Voor Levinas betekent verantwoordelijkheid daarom verantwoordelijkheid voor de ander. We zijn allemaal verantwoordelijk voor degenen die kwetsbaar zijn. Het is daarom belangrijk om onszelf open te stellen voor alle manieren waarop we kwetsbaarheid proberen te vermijden. In ons dagelijks leven sluiten we ons vaak hiervoor af. Rijke mensen wonen in aparte wijken ver weg van alle criminaliteit en in de vluchtelingencrisis houden we liever de grenzen gesloten. Door de vluchtelingen als het probleem te zien, proberen we te voorkomen dat onze eigen positie op het spel staat. Het is daarmee niet alleen de kwetsbaarheid van de vluchteling, maar juist ook onze eigen kwetsbaarheid waar het om draait. Bernasconi concludeert: “In plaats van weg te rennen voor de kwetsbaarheid, zouden we onszelf juist open moeten opstellen hiervoor. Kwetsbaarheid is iets dat toekomt aan alle mensen. We moeten ons er daarom niet van afsluiten, maar onze verantwoordelijkheid nemen tegenover de ander.”
Door David Leeftink
Podcast:
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.
Do you want to stay up to date about our activities? Please sign in for the English newsletter.