Tussen ‘echt’ en ‘fake’: democratie onder de loep
Fake Democracy | Lezingen door filosoof Evert van der Zweerde en politicoloog Gerry van der Kamp | Donderdag 6 september 2018 | 19.30 – 21.30 uur l Theaterzaal C, Radboud Universiteit, Nijmegen
"Vooral de opmerking van Van der Zweerde, dat democratie geen welomschreven 'ding' is maar een 'kwaliteit' van een staatssysteem - dat betrekking heeft op verschillende kenmerken van een samenleving, met liberale, democratische en rechtsstatelijke aspecten, vond ik zeer verhelderend!"
"Goede mix van tekst, beeld, gesprek. Deskundige moderator, prima ruimte." (uit deelnemersevaluaties)
Opeens dook de term op in de media en het politieke debat: fake democracy. Een echte definitie is er echter niet, waardoor iedere politicus en opiniemaker een invulling aan de term kan geven die hen goed uitkomt. Bestaat fake democracy eigenlijk wel? Kunnen we daar een definitie van geven? Is het terecht om deze term te gebruiken als we naar de situaties in de Verenigde Staten, Rusland en Turkije kijken? Politiek filosoof Evert van der Zweerde en politicoloog Gerry van der Kamp analyseerden de term en de staat van de democratie in hun lezingen. In gesprek met filosoof en ethicus Marcel Becker becommentarieerden ze de situaties in Rusland, Turkije en de VS.
Vervalsing
Volgens Van der Zweerde weten we nauwelijks wat democratie inhoudt. Er is geen vaste vorm, en we kunnen alleen van de democratie spreken omdat democratie voor ons stabiel en vanzelfsprekend is. Hierdoor is het ook onmogelijk om te spreken van fake democracy, want dat kan alleen bestaan als een namaak of een vervalsing van ‘echte’ democratie.
Democratisch simplisme
De combinatie van democratische, liberale en rechtstatelijke principes zorgt voor een complex en stroperig systeem. Hierdoor neemt de roep om wat Van der Zweerde ‘democratisch simplisme’ noemt toe. Zo ontstaat er verlangen naar een sterke leider die het voor elkaar krijgt. Onder andere China en het Hongarije onder Orbán presenteren zich als aantrekkelijk alternatief op de democratische norm. Hieruit concludeert Van der Zweerde dat de liberale democratische rechtsstaat als idee aan belang inboezemt; het is voor deze staten niet langer noodzakelijk om de schijn op te houden dat ze democratisch zijn. Als alternatief zijn deze staten schaamteloos populistisch en paternalistisch. Ook in de VS, Rusland en Turkije is deze tendens voelbaar.
Democratische façade
Van der Kamp heeft een duidelijk beeld van fake democracy: een staat met een democratische façade waarachter niet-democratische instituties en handelen schuil gaan. Dit niet-democratische karakter is een bewuste keuze van de machthebber(s), maar het wordt wel belangrijk geacht om de schijn hoog te houden dat de staat democratisch is.
Discussie over de spelregels
Na de verkiezing van Trump kwam de term fake democracy opeens veelvuldig in de krantenkoppen. Hierbij werd vooral gedoeld op het feit dat Clinton, ondanks dat ze bijna drie miljoen stemmen meer had, geen president werd. Volgens Van der Kamp is hier echter niet te spreken van fake democracy; de regels van het Amerikaanse kiesstelsel werden eerlijk gevolgd. Hoewel een discussie over het kiesstelsel welkom is, is het stelsel ter discussie stellen omdat er een voor jou ongunstige uitslag uit komt niet netjes. Wat betreft gerrymandering, waarbij politici de kiesdistricten herindelen om de verkiezingen te beïnvloeden, is Van der Kamp stelliger. Ze betoogt dat het systeem misbruikt wordt en de individuele stem van de burger steeds minder betekent. Er valt volgens haar echter te twisten over of dit fake democracy is of niet. Ondanks de verwarring omtrent fake democracy sluit Van der Kamp haar lezing af met een positieve noot: “Als dit ertoe leidt dat wij dergelijke debatten hebben, ben ik alleen maar blij met het bestaan van de term. Ik hoop dat het er toe leidt dat we democratie beter gaan verdedigen in landen waarin het in het geding komt.”
‘Inzet van alle gelegitimeerde middelen’
De twee sprekers zijn het op grote lijnen met elkaar eens. Van der Zweerde plaats wel een kritische noot bij de analyse van Van der Kamp over gerrymandering. Of gerrymandering misbruik is, is volgens Van der Zweerde een grijs gebied. “Hoewel de wet niet bedoeld is om op die manier gebruikt te worden, mag het volgens de wet. Iedereen in het politieke spel wil de regels naar eigen hand zetten. Bij strijd hoort immers het inzetten van alle gelegitimeerde middelen.”
Rusland: drie onvoldoendes
In gesprek met Marcel Becker plaatsen Van der Zweerde en Van der Kamp kritische kanttekeningen bij de situatie in Rusland, Turkije en de VS aan de hand van nieuwsfragmenten. Volgens Van der Zweerde scoren de democratie, de rechtstaat en de liberale principes in Rusland allen een onvoldoende. De rechtstaat is volgens Van der Zweerde echter het grootste probleem omdat demonstranten die kritiek uiten op de regering berecht worden door een rechtssysteem dat niet onafhankelijk is van de regering. Ondanks deze onvoldoendes houdt Poetin, in ieder geval voor de vorm, wel vast aan de democratie.
Turkije: tegen economische wetten in
In Turkije is de Lira snel in waarde gedaald. Hoewel economische experts unaniem zijn dat de rente verhogen de enige remedie is, doet Erdogan dit niet. Dit zal volgens Van der Kamp op de lange termijn zorgen voor een verdere verslechtering van de situatie, maar voor Erdogan heeft het niet veel gevolgen. Hij heeft een sterke positie en kan levenslang aanblijven. Van der Zweerde vult aan dat een recessie zelfs gunstig kan uitpakken voor de positie van Erdogan, doordat hij een buitenlandse zondebok kan aanwijzen.
Trump: Poetin op zijn woord geloven
Tenslotte wordt een fragment getoond van de Helsinki-top tussen Trump en Poetin. Ondanks dat de FBI het tegendeel heeft bewezen, stelt Trump dat hij Poetins woord gelooft dat Rusland de Amerikaanse verkiezingen niet heeft beïnvloed. Van der Kamp stelt dat Trump hiermee onrecht aandoet aan zijn eigen experts en zichzelf ongeloofwaardig maakt. Hoewel dit problematisch is, is het niet per se ondemocratisch. Volgens Van der Zweerde gaat deze uitspraak echter wel in tegen de democratische waarden van verantwoordelijkheid en transparantie.
Leren van Rusland en de VS?
Als afsluiting vraagt Becker wat Nederland kan leren van Rusland en de VS. Van der Zweerde is stellig: van Rusland kunnen we niks leren op het gebied van democratie en besluitvorming. Van der Kamp ziet echter wel enkele zaken die we kunnen leren van de VS. Zo worden daar op statelijk niveau referenda gehouden, die samen gaan met publiek debat en eerlijke informatievoorziening. “Als we willen experimenteren met directere vormen van democratie zouden we dat op lokale schaal moeten doen.”
Door Bas Nordkamp
Podcast:
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.