Autonoom ben je niet alleen
Autonoom ben je niet alleen | Lezing door filosoof Beate Rössler | Dinsdag 11 september 2018 | 19.30 – 21.00 uur l Collegezalencomplex Radboud Universiteit, Nijmegen
Aankondiging - Ons idee van autonomie moet op de schop. Het idee dat we alleen autonoom zijn wanneer we als lonesome cowboys volledig vrij zijn om alles zelf te bepalen, berust volgens filosofe Beate Rössler op een macho-opvatting van autonomie. In plaats daarvan stelt zij voor dat we autonomie relationeel denken. We zijn nooit vrij in ons eentje, maar altijd in relatie tot anderen en dat maakt ons volgens haar niet minder autonoom. Kom luisteren naar waarom volgens Rössler deze nieuwe definitie van autonomie een voorwaarde is voor een vervuld leven. Zie de volledige aankondigingstekst onderin.
"Ik vond het een hele interessante avond die mij veel inzichten heeft gegeven over het onderwerp autonomie. Ook heeft het mij laten nadenken vlak na de lezing, maar ook nu nog!"
"Ik vind het fijn dat dit soort lezingen aangeboden wordt omdat ik als biologiestudente nog steeds gestimuleerd word om over het leven in andere termen na te denken." (uit deelnemersevaluaties)
Verslag
Moeten we ons leven helemaal op orde hebben om van een autonoom leven te kunnen spreken? En zijn we alleen autonoom wanneer we altijd precies weten wat we willen en daarnaar handelen? Volgens filosofe Beate Rössler, hoogleraar Ethiek aan de Universiteit van Amsterdam, ligt het allemaal wat ingewikkelder. In ons alledaagse leven hebben we te maken met ambivalentie, zelfbedrog en vervreemding en worden wij beïnvloed door de mensen met wie wij onze levens delen en de samenlevingen waar wij onderdeel van uit maken. Maar dat maakt ons niet minder autonoom. Het is juist in dat spanningsveld en die complexiteit, dat we verantwoordelijkheid nemen en onze weg bepalen. Na afloop van haar lezing ging Rössler onder leiding van filosofe Linde van Schuppen in gesprek met filosofe Annemarie van Stee.
Het ideaal van autonomie
Iedere keer dat we een keuze maken of gevraagd worden om te handelen, veronderstellen we autonomie. Of het nou gaat om de keuze voor een verzekering, studie of baan, steeds wordt van ons gevraagd dat we een knoop doorhakken, daar bepaalde redenen voor geven en er verantwoordelijkheid voor te nemen. Wij zijn het die een keuze maken, niet onze moeder, partner, et cetera. In het dagelijks leven, zo merkt Rössler op, liggen de zaken doorgaans wat ingewikkelder. Met de Britse schrijfster Iris Murdoch merkt Rössler op dat we in ons leven verzonken zijn – “we are sunk in our lives.” Onze relaties met anderen en de verplichtingen die daarmee gepaard gaan, ons verleden en onze identiteit, ze zijn bepalend voor de keuzes die wij maken. We maken keuzes binnen sociale contexten, waar we ons niet makkelijk los van kunnen maken. En dat is volgens Rössler ook helemaal niet wenselijk. Het is die spanning tussen het ideaal van autonomie en de rommelige realiteit die zij onderzoekt.
Zinvolheid en geluk
Volgens Rössler is een zinvol leven per definitie een autonoom leven. We moeten kunnen zeggen: dit is mijn leven, niet dat van iemand anders. Vaak worden geluk en zinvolheid op één hoop gegooid, maar daar moeten we volgens Rössler voor waken. Je kunt een zinvol leven leiden en tegelijkertijd ongelukkig zijn, zoals schrijfster Anna Enquist, die nog elke dag aan haar overleden dochter denkt en nog elke dag het verdriet voelt, maar onmiskenbaar een zinvol leven leidt. Rössler zet dit op scherp door het voorbeeld te noemen van Nozicks “geluksmachine”. Wat als er een machine zou bestaan die je een niet van écht geluk te onderscheiden geluksgevoel zou geven? De meeste mensen verkiezen het échte leven.
Ambivalentie
Maar wat als je nou niet weet als je geplaagd wordt door ambivalentie? Wat als je moet kiezen tussen twee goeden of kwaden? Niet kristalhelder hebben wat we willen, maakt ons volgens Rössler niet minder autonoom. Er is niets mis met ambivalentie, want vaak zijn er ook twee (of meer) goede opties of redenen. Autonomietheorieën gaan vaak uit van “unified account of the self”, maar het zelf is helemaal niet verenigd. Het zelf is complex, inconsistent en krijgt te maken met fricties en conflicterende waarden. Soms botsen verplichtingen, zoals de verplichtingen die je hebt ten opzichte van je kind botsen en ten opzichte van je baas. Dán een keuze te maken, daarin schuilt autonomie.
Zelfbedrog
Maar houden we onszelf niet vaak voor de gek? Wat als onze zelfkennis tekortschiet? Om autonoom te kunnen handelen moeten we weten wat we willen, maar zelfbedrog komt veel voor. Rösller noemt het voorbeeld van Woody Allen’s film Hannah and her Sisters, waarin één van de zussen koste wat het kost niet wil zien dat haar man vreemdgaat. Rössler merkt op dat het nemen van goede beslissingen een correcte interpretatie van het gedrag van anderen veronderstelt. Wanneer we onszelf voor de gek houden, wanneer de kennis over onszelf of anderen tekortschiet, gaat dat ten koste van onze autonomie.
Vervreemding
Vervreemding gaat over je niet thuis voelen in jezelf of in je leven. Het ideaal van autonomie wil dat je je altijd helemaal kan identificeren met jezelf en met de dingen die je doet. De praktijk is doorgaans weerbarstiger. We kennen allemaal die momenten dat we vervreemd raken en ons afvragen waarom we bepaalde dingen doen of op bepaalde plekken zijn. Dat hoort er volgens Rössler bij. Toch is het volgens haar belangrijk om ergens een grens te kunnen trekken. Zo kunnen we ons vervreemd voelen van onze vrienden, maar toch het gevoel hebben dat we bij ze horen. Wanneer we te veel vervreemd zijn van ons leven, is het niet langer ons leven.
Sociale context
Ambivalentie, zelfbedrog en vervreemding, ze zetten het ideaal van autonomie onder druk, maar zijn volgens Rössler juist constitutief voor een autonoom leven. Contra het klassieke ideaal van autonomie zoals we dat vinden bij de Duitse filosoof Immanuel Kant, voor wie autonoom iets is wat je alleen bent, is volgens Rössler onze sociale contact juist bepalend voor autonomie. We worden gevormd en ook veranderd door de relaties die we aangaan en hoewel we uiteindelijk zelf bepaalde keuzes moeten maken, is het niet voor niets dat we daarover eerst met onze vrienden praten. Daarnaast zijn de bredere sociale omstandigheden bepalend voor de keuzes die wij (denken te kunnen) maken. Het is volgens Rössler daarom van groot belang dat we ons afvragen of die belemmerend werkt of juist stimulerend.
Autonomie als taak
In hoeverre laten we de keuzes die we maken bepalen door de samenleving waar we onderdeel van uitmaken? Aan de hand van de parabel van de vos en de druiven legt Rössler de invloed uit van “adapted preferences,” van door de omstandigheden gestuurde voorkeuren. De vos kan in dit verhaal niet bij de druiven komen en praat zichzelf aan dat ze vast niet lekker zijn en zuur. Kortom, hij past zijn preferenties aan, zoals in het verleden ook de meisjes deden die zichzelf vertelden dat ze liever verpleegster dan arts wilden worden. Het is belangrijk dat we onszelf de vraag stellen of we iets doen omdat het van ons verwacht wordt, of dat we het zélf willen. Betekent dit dat autonomie alleen mogelijk is onder ideale omstandigheden? Dat gelukkig niet. Autonomie is een taak waar we onszelf zo goed en zo kwaad als dat gaat van moeten kwijten.
Door: Lisa Doeland
Podcast:
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.
Aankondiging
Ons idee van autonomie moet op de schop. Het idee dat we alleen autonoom zijn wanneer we als lonesome cowboys volledig vrij zijn om alles zelf te bepalen, berust volgens filosofe Beate Rössler op een macho-opvatting van autonomie. In plaats daarvan stelt zij voor dat we autonomie relationeel denken. We zijn nooit vrij in ons eentje, maar altijd in relatie tot anderen en dat maakt ons volgens haar niet minder autonoom. Kom luisteren naar waarom volgens Rössler deze nieuwe definitie van autonomie een voorwaarde is voor een vervuld leven.
Autonomie op de schop
We bepalen graag zelf hoe we ons heden en onze toekomst inrichten, maar blijken in de praktijk niet alles in de hand te hebben. Soms weten we het ook niet zo goed en vallen we ten prooi aan aarzeling en ambivalentie. Volgens Rössler maakt ons dat echter niet minder autonoom. Autonomie is geen abstract, absoluut beginsel waar we aan voldoen (of niet), maar iets wat we in de praktijk brengen. Het is bovendien een basisvoorwaarde voor een vervuld en geslaagd leven.
Zelf je leven richting geven
Autonomie gaat niet over het uit de weg ruimen van dingen die ons in de weg zitten – regels, relaties, omstandigheden – maar over daarmee om leren gaan en zelf richting aan ons leven te geven. Autonomie gaat erover dat je zelf bepaalt hoe je je leven leidt, maar het zegt niets over hóe je dat leven precies invult. Zo kun je in vrijheid je vrijheid opgeven. Daarin schuilt juist autonomie.
Na haar lezing gaat Beate Rössler in gesprek met filosoof Annemarie van Stee over zelfinzicht, zelfbepaling en het vervulde leven. Filosoof Linde van Schuppen is gespreksleider.
Over de sprekers
Beate Rössler is hoogleraar Filosofie aan de Universiteit van Amsterdam. Haar vorig jaar in Duitsland verschenen Autonomie. Eind Versuch über das gelungene Leben belandde op de shortlist van de Duitse Tractatus-Preis en verscheen dit voorjaar in Nederlandse vertaling bij Uitgeverij Boom: Autonomie. Een essay over het vervulde leven.
Annemarie van Stee is filosoof aan de Radboud Universiteit. Zij doet onder meer onderzoek naar existentiële vraagstukken rondom zelfinzicht.
Linde van Schuppen is filosoof, taalwetenschapper en promovendus aan de faculteit Letteren aan de Radboud universiteit. Ze studeerde af in de cognitiefilosofie en doet sindsdien onderzoek naar de filosofie van waanideeën en psychose.
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.