Toeval als graadmeter voor zinloosheid

Hoe toevallig is toeval? | Lezing door mathematicus Klaas Landsman | Dinsdag 25 september 2018 | 19.30 – 21.00 uur l Collegezalencomplex Radboud Universiteit, Nijmegen

Video | Podcast | English review - The Meaning of Coincidence

"humorvol, begrijpbaar, actueel, herkenbaar" (uit een deelnemersevaluatie)

Je blijkt op dezelfde dag jarig te zijn als je buurvrouw. Is dat toevallig? En wat bedoelen we eigenlijk met toeval? Klaas Landsman, hoogleraar Mathematische fysica aan de Radboud Universiteit, gaf voor een uitverkochte zaal antwoord op deze vragen en maakte het publiek wegwijs in de wereld van toeval. Daarna ging hij in gesprek met Carla Rita Palmerino, hoogleraar Geschiedenis van de moderne filosofie aan de Radboud Universiteit. Filosoof Mathijs van de Sande van de Radboud Universiteit was de gespreksleider. Met een flinke dosis humor kreeg het publiek uiteindelijk een boodschap voorgeschoteld waar misschien wel minder om te lachen viel: we moeten het toeval nemen voor wat het is en accepteren dat sommige aspecten van ons bestaan volstrekt zinloos zijn.

Tegenpolen

Landsman illustreerde aan de hand van een foto van het bombardement op Nijmegen tijdens de Tweede Wereldoorlog dat toeval verschillende gezichten en verschillende betekenissen heeft. Zo verschijnt het toeval aan ons in het dagelijkse leven, toeval in de wetenschap en daar tussenin, zoals het geval is bij genetische ziektes als kanker. Door deze veelzijdigheid is lastig grip te krijgen op het begrip toeval. Wat hem hielp in zijn onderzoek naar toeval was het denken in tegenpolen, zoals hij had geleerd van Radboud-filosofen Christoph Lüthy en Carla Rita Palmerino. Landsman haalde een uitspraak van hen aan uit een artikel dat zij over toeval schreven in 2016: "Toeval kun je het best definiëren door te kijken naar wat het juist niet is."

Dagelijks leven

Klaas Landsman besprak verschillende verschijningsvormen van toeval. Allereerst noemde hij een ontmoeting. Deze ontmoeting was niet afgesproken en onbedoeld, maar gebeurde wel en was wel degelijk betekenisvol. Als andere vorm van toeval noemde Landsman de finale van het WK voetbal in 2010 tussen Nederland en Spanje. Beide teams waren even goed en Nederland kreeg een erg grote kans die voor een doelpunt had kunnen zorgen. Uiteindelijk won Spanje onverdiend. Het was toevallig, al was het niet onbedoeld, want Spanje wilde wel degelijk winnen. Spanje had alleen op een beslissend moment meer geluk dan Nederland.

Wetenschap

In de natuurkunde heeft toeval een andere betekenis. Landsman: "In de natuurkunde betekent toeval 'niet deterministisch'. In de biologie gaat het niet om de oorzaak van het fenomeen, het gaat om toevallige mutaties. Denk hierbij aan de evolutiebiologie. Mutaties treden daar op onafhankelijk van de mogelijk grote gevolgen daarvan. Iemand krijgt bijvoorbeeld toevallig kanker door zo’n mutatie zonder dat de betreffende persoon daar zelf schuld aan heeft." Tot slot nam Landsman het heelal als voorbeeld. Hij legde uit dat het heelal geen doel heeft, maar het er gewoon is. In dit geval is de tegenpool van toeval weer een andere, namelijk doelloos.

Coïncidenties

Landsman vertelde dat coïncidentie, een verrassende samenloop van omstandigheden, voor vele mensen hét voorbeeld is van toeval. Aan de hand van een definitie van Diaconis & Mosteller (1989) liet hij zien dat deze vorm van toeval verschillende elementen heeft. Landsman: "Twee causale ketens spelen hier een rol. Bij een ontmoeting zijn deze causale ketens die voor beide personen vooraf gaan aan de ontmoeting, logisch te verklaren en goed te volgen. Maar deze verhaallijnen van beide personen zijn los van elkaar tot stand gekomen. Als er wel causale samenhang was, dan was het geen toeval meer."

Zin-vol

Op coïncidenties kunnen we volgens Landsman reageren op twee manieren. Landsman: "De ene persoon reageert schouderophalend en kijkt er niet van op. Een andere persoon denkt dat deze toevallige ontmoeting zo heeft moeten zijn en dus niet onbedoeld was: er moet een reden achter zitten." Landsman noemde de tweede reactie, die van de aanhangers van het zin-volle werreldbeeld, vaak in verband worden gebracht met spirituele gedachtes. Zelf schaarde hij zich overduidelijk achter de eerste reactie.

Weerleggen

Als reactie op de zin-volle of spirituele verklaring van coïncidenties zou je volgens Landsman bijvoorbeeld kunnen aantonen dat de kans op gebeurtenis x helemaal niet zo klein is. Neem bijvoorbeeld de kans dat twee mensen op dezelfde dag jarig zijn. Bij een groep van honderd personen is de kans dat dit het geval is al nagenoeg 1. Landsman lichtte toe dat bij veel coïncidenties de omvang van de populatie van belang is: hoe groter de groep, hoe groter de kans dat een coïncidentie daadwerkelijk optreedt. Een andere manier van weerleggen die Landsman noemde, was minder wiskundig: aantonen dat er toch een oorzakelijk verband is tussen gebeurtenis x en y.

Zin-loos

Landsman vertelde dat toeval ook een rol speelt in de kwantumtheorie. De botsing van protonen is volgens deze benadering volstrekt toevallig en rekent daarmee af met determinisme in de natuurkunde. En de evolutiebiologie had volgens hem al afgerekend met de doelgerichtheid van een mogelijke schepping. Als we daarnaast ook nog eens coïncidenties ontmaskeren of inzien dat deze zuiver toevallig zijn, geven we toeval een prominente plek in ons denken. "We kennen het toeval hiermee een centrale plek toe in ons moderne denken wat ons huiverig maakt ten opzichte van zingeving." Toch was Landsman niet heel hoopvol over de capaciteit van mensen om irrationele gedachtes voorgoed opzij te schuiven: "Het bestaan is zin-loos, maar de zin wordt toch steeds weer gezocht."

Podcast:

Aankondiging

Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.