Maak kennis met… hoogleraar antieke retorica Bé Breij

Verslag - Maak kennis met… hoogleraar antieke retorica Bé Breij | Donderdag 27 september 2018 | 15.30 – 17.30 uur | Theaterzaal C, Radboud Universiteit, Nijmegen

Voor de ruim zestig deelnemers aan Maak kennis met… is Theaterzaal C deze middag veranderd in een intieme collegezaal. De stoelen op de platte theatervloer en de sfeervolle verlichting zorgen voor een sfeer waarin je verwacht dat er iets bijzonders gaat gebeuren. Dat dat niet enkel bij verwachting bleef, bleek uit de uitspraak van een deelnemer die na afloop zei: “Als je mij los van deze middag had gevraagd: ‘Wil je naar een college over antieke retorica?’, dan was mijn antwoord zeker ‘nee’ geweest. Maar ik vond het heel interessant.” Dat lag waarschijnlijk niet in het minst aan de spreekster.

Twijfelachtige reputatie

Retorica, zo begint Bé Breij, heeft een twijfelachtige reputatie. Het vermogen om met talige middelen het denken en/of het handelen van anderen te beïnvloeden, zoals een van de definities luidt, kan tenslotte ten goede maar ook ten kwade worden gebruikt. Het driekoppige “huisdier van de welsprekendheid” dat vervolgens in beeld verschijnt en dat ook het logo van het recent opgerichte kenniscentrum Peitho is, staat naast “overtuigen” dan ook voor “vriendelijk stemmen” en “aandacht”.

Griekenland - de praktijk

We maken een reis in de tijd naar het Griekenland in de 4e, 5e en 6e eeuw voor Christus. In die tijd was het land een conglomeraat van stadsstaten met een eigen bestuur. De kolonies reikten van Marseille tot het westen van Turkije. In Athene, stelt Bé Breij, daar begon het. Want retorica is belangrijk wanneer er iets te beslissen valt, en in de stadsstaten van Athene was er sprake van (verschillende vormen van) democratie. Het stemrecht was weliswaar voorbehouden aan burgers, wat concreet betekende dat maar dertigduizend van de honderdduizend inwoners mochten stemmen en dat stemrecht werd onthouden aan o.a. vrouwen, immigranten en slaven – maar toch was het een bijzonder progressieve manier van besturen. Veertig dagen per jaar werd er vergaderd en beslist. Aangezien natuurlijk niet iedereen al die veertig dagen aanwezig kon zijn, betekende dat in de praktijk dat er gemiddeld zesduizend burgers per vergadering aanwezig waren.

Drie voorbeelden

Hoe verschillend de praktijk eruitzag, belicht Bé Breij aan de hand van drie uiteenlopende voorbeelden: in Athene bestond een vorm van directe democratie waarin de boulè, een elite uit de burgers, wetten ontwierp en die ter beoordeling voorlegde aan de overige aanwezigen, ekklesia.

Op Sicilië was er na het vertrek van de dictator sprake van een soort “democratische paniek” waarna er leraren uit andere delen van Griekenland naar het eiland afreisden om hen te onderwijzen in democratie.

In Sparta was er überhaupt geen sprake van democratie. Daar was enkel strijd, er bestond geen retorica en men had geen behoefte aan gedoe.

Retorica is macht

Aangezien er geen kranten of andere media bestonden, was de retorica enorm belangrijk. Immers: mensen hadden een zeer beperkte kennis. Wanneer je goed gebekt was, kon je dus snel veel macht veroveren. Dat maakte dat er binnen de filosofie heel verschillende opvattingen bestonden over de waarde van retorica. Ten eerste de sofisten: zij geloofden in de macht van het woord. Plato was hun belangrijkste tegenstander. Hij stelde dat de retorica, omdat zij geen fatsoenlijk object heeft zoals bijvoorbeeld de medische wetenschap of de rechtsgeleerdheid, corrupt is en enkel vleierij en volksmennerij tot doel heeft. Aristoteles, een leerling van Plato, was een empiricus en pragmatischer van aard. Hij concludeerde “ja – maar het werkt wel” en zag dat retorica ook voor goede doelen ingezet kan worden. Met Alexander de Grote ontstond opnieuw een autocratie en was het met de democratie grotendeels gedaan.

Rome

Rome was vanaf vijfhonderd voor Christus een republiek, met een vergelijkbaar bestuur als in Griekenland. Maar in de praktijk zag het er wat minder rooskleurig uit. Niet alleen omdat de letter van de wet centraal stond, maar ook door de verregaande corruptie. Zo hadden rechtszaken altijd ook een politieke component. Na de moord op Caesar werd Rome een keizerrijk onder Augustus. Deze liet alle oude democratische structuren bestaan, maar plaatste zichzelf wel aan het hoofd van alle gremia, zodat er feitelijk van democratie weinig overbleef. Ook hier verwerd de retorica dus steeds meer tot een vermakelijk tijdverdrijf.

Logos, ethos en pathos

Het “retorisch gereedschappenkistje” zoals Bé Breij het noemt, bestaat uit vijf hoofdelementen, te weten Vinding, Ordening, Verwoording, Mnemotechniek en Voordracht. Vandaag concentreren we ons op het eerste element, Vinding, dat uit drie componenten bestaat, namelijk Logos, Ethos en Pathos. Volgens Aristoteles speelt in de ideale situatie alleen logos (de rationele argumentatie) een rol. Maar in de praktijk spelen ook de Ethos (hoe je als spreker overkomt: in hoeverre oog je deskundig, betrokken en betrouwbaar? Maar ook: hoe wek je een positief beeld van degene die je vertegenwoordigt?) en Pathos (emoties zoals medelijden en woede) een belangrijke rol.

Workshop

Na een korte pauze presenteert Bé Breij een casus waarin een arme man de rechtbank verzoekt om gemarteld te mogen worden. Zijn zoon is namelijk vermoord, en de arme man beschuldigt een rijke man de dader te zijn. Helaas was de arme man de enige getuige. Wanneer hij onder marteling nog steeds volhoudt dat de rijke de dader is, zo stelt hij zelf, dan bewijst dat dat zijn uitspraak waar is.

De deelnemers worden nu in twee groepen verdeeld: de ene groep is de advocaat van de arme man, de andere van de rijke. Hoe kunnen logos, ethos en pathos gebruikt worden om je doel te bereiken? Aan het einde van de middag beslist de voor deze gelegenheid ingevlogen rechter Sarah dat de arme man níet gemarteld mag worden, maar dat wél bewezen is dat de rijke man de dader was.

Door Liesbeth Jansen

Aankondiging

Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.