De kwetsbaarheid van vertrouwen
Kwetsbaarheid | Lezing door theoloog Christa Anbeek en filosoof Rob Compaijen | Do 25 oktober 2018 | 19.30 – 21.00 uur | Theaterzaal C, Radboud Universiteit
"Ik heb een hele leuke avond gehad. Informatieve lezing, vooral een heel leuk gesprek ook met Christa Anbeek. Wijze vrouw, ik heb naar ieder woord geluisterd en zelfs de opnames al terug gekeken. Hartelijk bedankt voor het organiseren van deze lezing!" (Uit een deelnemersevaluatie)
Is er in onze maakbare samenleving nog ruimte voor het imperfecte en kunnen we nog omgaan met het onverwachte in het leven? Wat is het belang van vertrouwen en welke rol speelt kwetsbaarheid? En wat is de kracht van spel en religie? Deze onderwerpen werden besproken in een sfeervolle Theaterzaal C. Rob Compaijen, filosoof en ethicus aan de Radboud Universiteit, gaf een lezing over de wisselwerking tussen vertrouwen en kwetsbaarheid. Hierna gingen hij en Christa Anbeek, hoogleraar Remonstrantse theologie aan de VU in Amsterdam, met elkaar in gesprek onder leiding van programmamaker Liesbeth Jansen.
Vanzelfsprekendheid
Rob Compaijen opende zijn lezing met, volgens hem, de belangrijkste vraag uit het nieuwe boek van Christa Anbeek Voor Joseph en zijn broer, namelijk: hoe kan ik weer meebewegen met de stroom van het leven? Volgens Compaijen is bij het antwoord op deze vraag een cruciale rol weggelegd voor vertrouwen en kwetsbaarheid. Hij liet zien dat vertrouwen vanzelfsprekend is aan de hand van een voorbeeld uit zijn vakantie in Barcelona. Een onbekende man vroeg hem naar de weg en zonder na te denken hielp Compaijen hem. Achteraf bleek de man echter zijn camera gestolen te hebben. Zijn vertrouwen werd hierdoor geschaad, waardoor hij besloot zich in het vervolg wantrouwiger op te stellen. Dit lukte een beetje maar het kostte veel moeite. Volgens Compaijen illustreert het de vanzelfsprekendheid van vertrouwen en de verwevenheid ervan met hoe we samenleven en hoe we zijn als sociale wezens. Ook noemde hij het boek The Ethical Demand uit 1951 van de Deense filosoof Knud Ejler Løgstrup, waarin beschreven wordt dat vertrouwen de natuurlijke houding van mensen is. Ook wordt gesteld dat wantrouwen altijd secundair is en een reactie op beschaamd vertrouwen.
Een kwetsbare handeling
Om te laten zien dat vertrouwen en kwetsbaarheid met elkaar verweven zijn, gaf Compaijen een definitie uit het artikel Trust and Antitrust van Annette Baier: "Trust is accepted vulnerability to another’s possible but not expected ill will (lack of good will) towards one." Daarnaast stelde Baier in haar artikel dat vertrouwen interpersoonlijk is en primair tussen mensen gaat. Compaijen bevestigde dit, maar voegde daaraan toe dat vertrouwen ook betrekking heeft op andere aspecten van het leven, zoals vertrouwen in het leven zelf. Verder vertelde hij dat we pas nadenken over vertrouwen als dat eerder beschaamd is. Pas dan kan het zich voordoen als een keuze.
Een interessante middenpositie
Volgens Compaijen spreken we niet van vertrouwen als de afloop al vaststaat, en ook niet als de afloop volledig onduidelijk is. Vertrouwen bevindt zich volgens hem daarom in een interessante middenpositie tussen zekerheid en onzekerheid. Daarnaast is het volgens Compaijen logisch de vraag te stellen of iets te vertrouwen is, maar is dat tegelijkertijd eigenaardig omdat vertrouwen impliceert dat we er niet over nadenken. Als vertrouwen wezenlijk gebonden is aan onzekerheid, dreigt ernaar vragen juist het vertrouwen te ondermijnen. Hij maakte dit duidelijk aan de hand van jaloezie. Hierbij is een persoon voortdurend op zoek naar de zekerheid dat zijn partner te vertrouwen is, terwijl dit juist hetgeen ondermijnt waar diegene naar op zoek is.
Verschillende domeinen
Compaijen lichtte toe dat we over verschillende domeinen van vertrouwen spreken. Zo lijkt er in onze samenleving een tendens te zijn naar het meer en meer mijden van risico. Terwijl, als een bepaalde mate van risico een wezenlijk onderdeel van vertrouwen is, dit zich slecht tot elkaar verhoudt. Ook op het gebied van filosofie en wetenschap in het algemeen heerst een neiging naar wantrouwen, omdat juist op deze gebieden een kritische houding aannemen zo belangrijk is. Ten derde noemde hij het persoonlijke domein. Wanneer bijvoorbeeld iemands vertrouwen eens sterk geschonden is, dan kan hernieuwd vertrouwen voor diegene als naïef voelen.
De waarde van vertrouwen
Allereerst is het volgens Compaijen onmogelijk vol wantrouwen in het leven te staan, omdat zonder vertrouwen samenwerken praktisch onmogelijk wordt. Daarnaast stelde hij de vraag of het leven nog de moeite waard is zonder enig vertrouwen, omdat zonder vertrouwen relaties ook nauwelijks mogelijk zijn, of het nu gaat om samenwerking, vriendschap of liefde. Hierbij legde hij uit dat vertrouwen bij het aangaan van relaties meer dan een middel is: “Want als we nadenken over wat we intrinsiek belangrijk vinden bij relaties, is dat voor een aanzienlijk deel het vertrouwen zelf.”
Op zoek naar balans
Christa Anbeek benadrukte het belang van de combinatie dat we van elkaar zijn én van onszelf. Dat we van elkaar zijn merken we volgens haar het best in situaties van rouw, liefde en geweld. Daarnaast zijn we ook van onszelf. Hierbij verwees ze de uitspraak van Hannah Arendt, die stelt dat ieder mens uniek is. Anbeek benadrukte het belang van de balans tussen authentiek jezelf kunnen zijn én tegelijkertijd van de ander kunnen zijn. Ze voegde hieraan toe dat we met elkaar delen dat we verschillend zijn. Ze haalde opnieuw Hannah Arendt aan om er op te wijzen dat we ons pas echt verbonden kunnen voelen als we transparant naar elkaar durven te zijn.
Kiezen voor vertrouwen
Volgens Compaijen kunnen we kiezen te wantrouwen of te vertrouwen, maar doet deze keuze zich pas voor als ons vertrouwen eerder geschaad is. Anbeek vindt dit een te activistische weergave en stelde dat onze keuzevrijheid en autonomie hierbij beperkt is. Ze zei: “Pas als we nieuwe mensen tegenkomen die we kunnen vertrouwen, kan het beschadigde vertrouwen herstellen.” Compaijen was het hiermee eens en vulde aan dat wanneer de vanzelfsprekendheid van vertrouwen weg is, het deels, maar nooit meer volledig terug kan keren.
Het belang van verbeelding
Anbeek wees op het belang van spel en de rol van verbeelding. Ze zei hierover: “Spel maakt het mogelijk om naast de feitelijke werkelijkheid een andere wereld te beleven. Hierdoor kunnen we ons bezighouden met wie we willen zijn in plaats van wat we zijn.” Ze voegde eraan toe dat we zonder spel en verbeelding het vertrouwen zouden verliezen. Volgens Anbeek speelt ook bij religie de kracht van verbeelding een rol. Ze voegde hieraan toe dat het gevaar bij religie is dat sommige mensen het bewustzijn verliezen dat het om het spel gaat, en dat op deze manier het bevrijdende aspect ervan verdwijnt. Compaijen kan zich vinden in de vergelijking, maar aarzelde of je gelovigen niet tekort doet door religie ‘slechts’ te zien als een vorm van verbeelding en spel.
Door: Tieu van Gulick
Podcast:
Aankondiging
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.