Het verval van de rechtsstaat in Polen en Hongarije. Een Oost-Europees probleem?
Polen en Hongarije. Het einde van de rechtsstaat? | Lezing en gesprek met jurist Paul Bovend’Eert en politicoloog Anna van der Vleuten | Dinsdag 11 december 2018 | 19.30 – 21.00 uur | LUX, Nijmegen
Aankondiging - Rechters die niet onafhankelijk zijn in Polen. De Hongaarse premier Orbán die systematisch de rechtsstaat ondermijnt. De maat is vol voor de Europese Commissie. Zij start zowel tegen Polen als Hongarije een procedure waarmee in theorie hun stemrecht ontnomen kan worden. Wat is er aan de hand? En hoe heeft het zo ver kunnen komen? Kom luisteren naar de uitleg van jurist Paul Bovend’Eert en politicoloog Anna van der Vleuten. Zie de volledige aankondigingstekst onderin.
Verslag
Rechters die niet onafhankelijk zijn in Polen. De Hongaarse premier Orbán die systematisch de rechtsstaat ondermijnt. De maat was vol voor de Europese Commissie en ze startte tegen beide lidstaten een procedure waarmee in theorie hun stemrecht ontnomen kan worden. Voor een zaal vol toehoorders namen Jurist Paul Bovend’eert en politicoloog Anna van der Vleuten beide casussen onder de loep en gingen daarna in gesprek onder leiding van programmamaker Tjidde Tempels. Ondanks dat er het een en ander schort aan de situatie in Polen en Hongarije waren beide sprekers het er ook over eens dat we niet te maken hebben met een specifiek Oost-Europees probleem.
Containerbegrip
Allereerst gaf Bovend’eert een analyse van de situatie in Polen. “Veel commotie is er binnen de Europese Unie over de hervormingen van de rechtsstaat in Polen. Ze vindt dat er sprake is van een ernstige schending van het recht.” Volgens Bovend’eert moesten we ons echter eerst even afvragen wat we precies onder een rechtsstaat verstaan voordat we de vraag kunnen stellen of Polen nog aan de eisen daarvan voldoet. Dat is al lastig genoeg, omdat een rechtsstaat een containerbegrip is. “In Nederland bijvoorbeeld neemt de rechter een centrale rol in de rechtsstaat in: de machten moeten gescheiden zijn en de rechter is onpartijdig, onafhankelijk en neemt onze grondrechten in bescherming. Zonder onafhankelijke rechter geen rechtsstaat is dus de opvatting. Wat we daar over het algemeen mee bedoelen is dat rechters en overheid onafhankelijk van elkaar moeten kunnen opereren. Rechters kunnen bijvoorbeeld niet door het parlement ontslagen worden en zijn vrij in het maken van oordelen en besluiten.”
Minder strikt en strikter
Het uitgangspunt van het Europese Hof van de Rechten van de mens is minder strikt. “Volgens die opvatting mogen rechters ook tijdelijk benoemd worden en ook het ontslaan van rechters door de overheid wordt daarin niet uitgesloten.” Bovend’eert vertelde dat aan de andere kant van het spectrum de Venice Commission staat, het juridische adviesorgaan van de Europese Raad. “Zij eisen dat de rechtspraak een exclusieve taak is van rechters. Benoeming door de overheid van rechters is uitgesloten en rechters moeten ook onderling onafhankelijk zijn. De Venice Commission hanteert een vrij stevige opvatting van de eisen waaraan een rechtsstaat moet voldoen.”
Court-packing plan
In Polen probeert de regering de rechterlijke macht in te pakken. Een dergelijk zogenaamd court-packing plan is volgens Bovend’eert echter niets nieuws. Ook in de Verenigde Staten maakte Roosevelt zich daar in de jaren 30 schuldig aan. “Daar bleek echter dat je de rechterlijke macht als politicus wel kunt beïnvloeden door benoemingen, maar dat je niet in de hand hebt hoe een rechter uiteindelijk gaat handelen binnen zijn ambt. Het vreemde achter het Poolse court-packing plan is echter de redenatie. Het land is al dertig jaar niet meer communistisch en nu ineens is de redenatie ‘de rechters zijn allemaal oude communisten dus de rechterlijke macht moet gezuiverd worden’.”
Geen Europese standaard
Bovend’eert vertelde dat er meer aan de hand is in Polen dan het vergroten van de politieke invloed op de benoeming van rechters. “Door het instellen van een orgaan dat de Poolse Hoge Raad overstijgt, probeert de regering invloed te krijgen op rechterlijke uitspraken uit het verleden. Ook poogt de Poolse overheid het gedrag van rechters te beïnvloeden en probeert het rechters te ontslaan door het verlagen van hun pensioenleeftijd.” Dit zijn volgens Bovend’eert de echt ernstige punten waarop het in Polen mis gaat. “De Europese Unie vindt dat Polen niet aan de Europese standaarden van de Venice Commission voldoet. Maar als het gaat om de benoeming van rechters voldoen lidstaten als Duitsland en België ook niet aan deze strenge eisen.” De kritiek van de Europese Unie zou zich volgens Bovend’eert daarom veel meer moeten richten op de overige punten in Polen waarop het misgaat. “Want de standaard van de Venice Commission is geen Europese standaard.”
Nieuw Hongaars bloed
Van der Vleuten nam de situatie in Hongarije onder de loep en stelde daarbij de vraag of we hier te maken hebben met een ‘typisch Oost-Europees probleem’. De Hongaarse premier Viktor Orbán stelde voor om een illiberale democratie te creëren die breekt met het keurslijf van het Westen. Van der Vleuten vertelde dat dit zich afspeelt tegen de achtergrond van een aantal demografische ontwikkelingen. “Hongarije kampt met een enorme bevolkingskrimp. In plaats van dat Orbán de vele migranten die aan de Hongaarse grens staan toelaat in het land probeert hij Hongarije te hervormen tot een Christelijk conservatieve staat waarin het gezin centraal staat. Op die manier wil hij nieuw Hongaars bloed creëren.”
Hervormingen
Waar het in Polen in hoofdzaak gaat om een hervorming van de rechterlijke macht speelt de problematiek in Hongarije zich op veel meer vlakken af. Orbán hervormde het kiesdistrictenstelsel ten gunste van hemzelf en voerde extra bonuszetels in bij het behalen van een absolute meerderheid. Ook verlaagde hij net als in Polen de pensioenleeftijd van rechters en benoemde hij gelijkgestemden als rechters. Daarnaast perkte hij de academische vrijheid in door de Central European University te sluiten, perkte hij de rechten van de LGBTIQ’ers in en legde hij de persvrijheid aan banden.
Nucleaire optie
De Europese Unie kan op een aantal manieren ingrijpen in de situatie in Hongarije. Van der Vleuten noemde bijvoorbeeld de zogenaamde Artikel 7-procedure. “Dit heeft een nucleaire optie, die bij een 72% meerderheid van de stemmen Hongarije zijn stemrecht binnen de Europese Unie kan opzeggen. Maar binnen de Artikel 7-procedure kan ook het Europese Hof ingeschakeld worden om aanpassingen af te dwingen.” Daarnaast noemde Van der Vleuten mildere opties die de Europese Commissie ter beschikking heeft, zoals de inbreekprocedures, het inhouden van subsidies en het aangaan van de dialoog.
Oost-Europees probleem?
De Hongaren zelf zijn verdeeld over de situatie in hun land. “Sommigen zijn blij met de verkiezingsbeloften die gedaan zijn. Het land kampt immers met een grote golf aan migranten. Maar er is ook schaamte. Gezegd moet worden dat Orbán in principe niet anti-Europees is, maar wel tegen het migratiebeleid van de Europese Unie en hamert op de onafhankelijkheid van de staat.” Van der Vleuten sloot af met de vraag of de situatie in Hongarije een typisch Oost-Europees probleem is. Haar antwoord was nee. “Wat Polen en Hongarije wel gemeen hebben is de geschiedenis. Beide landen hebben te maken gehad met eeuwenlange overheersingen en invasies. Daarom zijn waarden als onafhankelijk, patriottisme en soevereiniteit belangrijk. Daarnaast doen instituties ertoe. Districtenstelsels zijn kwetsbaar. Als Nederland zo’n kiesstelsel had gehad, dan hadden we te maken gehad met een tweederdemeerderheid VVD waardoor de partij eigen koers kon gaan varen. Dit kan leiden tot het ondermijnen van de democratie met de regels van de democratie zelf.”
Eenzijdig
In het gesprek noemden Bovend’eert en Van der Vleuten nog een aantal zaken die wringen in de discussie over Polen en Hongarije. In het geval van Polen wordt volgens Bovend’eert te veel met de vinger gewezen. “De Europese Unie zegt dat de situatie in Polen niet deugt, maar ook in Nederland heeft 77% van de rechters geen vertrouwens in onze eigen Raad voor de Rechtspraak. Dat wringt in deze discussie.” Van der Vleuten vulde aan dat de Artikel 7-procedure tegen Polen en Hongarije een vrij eenzijdig instrument is. “Deze procedure is opgenomen in het Verdrag van Amsterdam, vlak na de val van de muur, met het oog op de aankomende uitbreiding van de Europese Unie met de oostelijke lidstaten. Uit angst voor een terugval op communistisch gedachtegoed binnen deze aspirant lidstaten werd de Artikel 7-procedure opgenomen in het verdrag door West-Europese lidstaten. Het is echter ondenkbaar dat deze procedure tegen de westelijke lidstaten gebruikt wordt. Dit soort regels raken je eigen club niet. Daarvoor zorg je wel.”
Door: Dave Willems
Podcast:
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.
Aankondiging
Rechters die niet onafhankelijk zijn in Polen. De Hongaarse premier Orbán die systematisch de rechtsstaat ondermijnt. De maat is vol voor de Europese Commissie. Zij start zowel tegen Polen als Hongarije een procedure waarmee in theorie hun stemrecht ontnomen kan worden. Wat is er aan de hand? En hoe heeft het zo ver kunnen komen? Kom luisteren naar de uitleg van jurist Paul Bovend’Eert en politicoloog Anna van der Vleuten.
Hervormingen
De rechtsstaat staat onder druk in Polen en Hongarije. Vorig jaar keurde het Poolse parlement een wet goed waarmee het controle krijgt over de benoeming van de rechters van het Hooggerechtshof. Ook besloot het parlement dat het voortaan zelf de vijftien rechters van de Raad voor de Rechtspraak mocht aanwijzen. Daar bovenop kreeg de Poolse Minister van Justitie de bevoegdheid om voorzitters van rechtbanken te ontslaan en benoemen.
In Hongarije slaagde premier Viktor Órban er begin dit jaar in om voor de derde keer met zijn rechts-conservatieve partij een absolute meerderheid te behalen. Órban leek zijn overwinning onder meer te danken aan een hervorming van het kiesstelsel en een groeiende invloed van een pro-Órban elite in de media.
Artikel 7
Voor de Europese Commissie is de maat vol. Zij startte, na een lange periode van stroperige onderhandelingen, een Artikel 7-procedure tegen Polen en Hongarije. Dit is haar meest radicale ingreep waarmee in theorie het stemrecht van een lidstaat ontnomen kan worden. Maar of het zover komt, is nog maar de vraag: unanimiteit is vereist en Polen en Hongarije scharen zich in hetzelfde kamp.
Rechtsstaat
Jurist Paul Bovend’eert legt uit wat een rechtsstaat is en neemt de situatie in Polen en Hongarije onder de loep. Is er een eenduidig begrip van een rechtsstaat? Wat is er aan de hand met de Poolse en Hongaarse rechtsstaat? Mogen we het nog wel een rechtsstaat noemen?
Verschillen
Na zijn lezing gaat Paul Bovend’Eert in gesprek met politicoloog Anna van der Vleuten over de rol van Europese Unie bij het bewaren van de rechtsstaat bij haar lidstaten. Heeft de EU wel genoeg invloed op de situatie in Polen en Hongarije? In hoeverre spelen religie en cultuur een rol bij de achteruitgang van de Hongaarse en Poolse rechtsstaat? En ligt een verval van de rechtsstaat ook bij andere lidstaten op de loer?
Bekijk deze actualiteitenclip waarin universitair docent Europees recht Jasper Krommendijk enkele interessante juridische alternatieven in het Europees recht geeft om de rechtsstatelijke achteruitgang aan de kaak te stellen:
Over de sprekers
Paul Bovend’Eert is hoogleraar Staatsrecht aan de Radboud Universiteit. Hij onderzoekt het staatsrecht op het vlak van rechterlijke organisaties en rechtspleging.
Anna van der Vleuten is hoogleraar Contesting Europeanization aan de Radboud Universiteit. Ze doet onderzoek naar Europese integratie.
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.