18|12|12 Maria van Gelre in beeld | Lezing door literatuurhistoricus Johan Oosterman
Maria van Gelre in beeld | Lezing door literatuurhistoricus Johan Oosterman | Woensdag 12 december 2018 | 19.30 – 21.00 uur | Collegezalencomplex Radboud Universiteit
Podcast | Video | Nijmegen Cultuurstad - 'Ik, Maria van Gelre'': terug in de tijd bij Museum Het Valkhof
Aankondiging - Maria van Gelre, de Máxima van de Middeleeuwen? Maria van Gelre was anders dan andere adellijke vrouwen rond 1400. Zij liet zich in haar beroemde gebedenboek niet afbeelden als devote dame, maar als een echte powervrouw. Trots, zelfbewust en in andere heersers haar gelijke ziend. Leer van letterkundige Johan Oosterman wat de waarde van het gebedenboek van Maria van Gelre is en wat wij kunnen leren van de manier waarop zij zich liet afbeelden. Zie de volledige aankondigingstekst onderin.
Verslag- Maria van Gelre, de Máxima van de Middeleeuwen?
Maria van Gelre was anders dan andere adellijke vrouwen rond 1400. Zij liet zich in haar beroemde gebedenboek niet afbeelden als devote dame, maar trots, krachtig en zelfbewust. Maar wie was Maria eigenlijk? En wat was er zo bijzonder aan haar positie? Johan Oosterman, hoogleraar oudere Nederlandse letterkunde van de Radboud Universiteit en initiatiefnemer van de crowdfunding voor de restauratie van het gebedenboek, kwam op woensdagavond langs om te vertellen over Maria’s bijzondere boek en levensverhaal. Theoloog en Adviseur strategische relaties Elianne Keulemans leidde het gesprek.
Uniek boek
“Het gebedenboek is een uniek boek”, begon Johan Oosterman zijn lezing. Het is zeshonderd jaar oud, ontzettend omvangrijk, en het enige gebedenboek uit deze tijd dat in de volkstaal is geschreven. Wat echter het meest opvalt, is de manier waarop Maria in het boek is afgebeeld. Dit is ongekend voor deze tijd: in gebedenboeken zijn de edellieden bijna altijd – ook de heren – klein en nederig knielend bij een heiligenbeeld te zien. Maria staat echter zelfstandig, staand afgebeeld, in een zelfverzekerde pose en in een opvallend blauw gewaad.
Hofdame
Om erachter te komen hoe dit unieke boek tot stand is gekomen duiken we met Oosterman de geschiedenis in. Maria werd in 1380 geboren als Marie d’Harcourt in een vooraanstaande adellijke Normandische familie. Als tiener werd Maria hofdame bij Valentina Visconti en Louis d’Orléans, de broer van de koning. Toen Visconti in 1396, onder verdenking van betovering van de koning, Parijs in ballingschap moest verlaten, ging Maria met haar mee. Deze periode aan het hof van Visconti was zeer vormend voor Maria. Zo raakte ze in contact met geestelijken en geleerden aan het hof, waardoor ze de taal en politieke situatie van de gebieden Gulik en Gelre leerde. Ook speelde het hof een belangrijke rol in het debat rond de Roman de la Rose. De tegenstanders van dit werk, die aantoonden dat het beeld van vrouwen in het werk totaal achterhaald was, vinden we allemaal rondom de hoven van Visconti en Louis.
Gulik en Gelre
In 1405 trouwde Maria met Reinald, de hertog van Gulik en Gelre. Hierdoor werd Maria hertogin van deze gebieden. Gelre viel min of meer samen met het huidige Gelderland, maar omvatte ook het Overkwartier, dat bestond uit delen van Limburg en Duitsland. Ten oosten hiervan ligt Gulik. Het bijzondere is dat Maria overal aangeduid is als hertogin van Gulik en Gelre. Het gebedenboek is het enige document waarop de volgorde van de twee gebieden omgedraaid is, waardoor ze als afkorting de naam Maria van Gelre toegeschreven kreeg.
Persoonlijk boek
Op 23 februari 1415 was de tekst van het gebedenboek voltooid. Dit was letterlijk monnikenwerk: Helmich die Lewe, een regulier kanunnik uit Mariënborn, heeft hier drie tot vier jaar aan gewerkt. Daarna moest het boek nog gedecoreerd worden, waar vijf mensen samen waarschijnlijk een jaar aan hebben gewerkt. Dit blijkt allemaal uit de ‘colofon’ aan het einde. Hierin zijn de feitelijke gegevens opgenomen: wanneer het geschreven is, waar, door wie, en wie de opdrachtgever was. Dit lijkt heel voor de hand liggend, maar hier zijn geen andere voorbeelden van. Van geen van de boeken weten we ze zo zeker wie de opdrachtgever was. Daarnaast was Maria volgens Oosterman nauw betrokken bij de inhoud van het boek. Zo zijn er tussen de heiligen aan wie de gebeden gericht zijn opvallend veel vrouwen en Fransen, en is er een persoonlijk gebed om te bidden voor haar man.
Weduwe
In 1423 overleed Reinald. Dit was een ingrijpende gebeurtenis voor Maria. Op het moment van zijn overlijden was ze buiten het hertogdom en teruggekomen bij de poort van Grave werd ze niet meer toegelaten. Hierdoor moest ze door naar het hertogdom Gulik, dat haar nog wel loyaal was. Hier had ze weduwengoed: stadjes en burchten die haar bezit werden op het moment dat haar man zou overlijden. Dit was bedoeld als weduwenpensioen, maar Maria speelde ook bestuurlijk een grote rol in deze gebieden.
Bestuurlijke touwtjes in handen
Maria had al voor de dood van haar man bestuurlijke touwtjes in handen en liet zich politiek gelden. Dit blijkt volgens Oosterman bijvoorbeeld uit de brief die Reinald vlak voor zijn dood aan zijn neef stuurde. Op dat moment was Maria in Aarschot, waar ze onderhandelingen aan het voeren was om vrouwe van Aarschot te worden. De neef van Reinald had gevraagd om hem twee paarden uit te lenen, maar Reinald antwoordde dat Maria die op dat moment nodig had om de onderhandelingen in Aarschot te voeren. Dit toont dus aan dat Reinald het niet in zijn hoofd haalde om de paarden van Maria uit te lenen zonder haar toestemming. Ook laat het zien dat Maria zelf de onderhandelingen aan het voeren was, en niet haar man of een van haar mannelijke familieleden, wat gebruikelijk was in deze tijd. Oosterman: “Maria was een hele bijzondere vrouw en maakte gebruik van de ruimte die er was.”
Máxima van de 15e eeuw
In de media wordt Maria van Gelre ook wel aangeduid als de Máxima van de 15e eeuw. Elianne Keulemans vroeg Oosterman hoe ze aan deze bijnaam is gekomen. Oosterman: “In een interview vertelde ik dat ze snel de taal leerde van het gebied dat ze toen nog niet kende. Mijn collega’s zeiden tegen me: ze lijkt wel de Máxima van de 15e eeuw.” Bij de marketing van de crowdfunding en de tentoonstelling werd er voor gekozen deze bijnaam te gebruiken. “Er zijn heel veel redenen om haar niet zo te noemen, maar er zijn ook zeker interessante parallellen.”
Door: Bas Nordkamp
Podcast:
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.
Aankondiging
Maria van Gelre, de Máxima van de Middeleeuwen? Maria van Gelre was anders dan andere adellijke vrouwen rond 1400. Zij liet zich in haar beroemde gebedenboek niet afbeelden als devote dame, maar als een echte powervrouw. Trots, zelfbewust en in andere heersers haar gelijke ziend. Leer van letterkundige Johan Oosterman wat de waarde van het gebedenboek van Maria van Gelre is en wat wij kunnen leren van de manier waarop zij zich liet afbeelden.
Maria van Gelre
Maria van Gelre werd geboren in 1380. Ze groeide op aan het Franse Hof en trouwde met de hertog van Gelre. Ze overleed kinderloos rond 1428. Aan het begin van de vijftiende eeuw liet ze een uitzonderlijk gebedenboek maken. Dit boek geldt als het hoogtepunt van de boekproductie uit de Noordelijke Nederlanden rond 1400, en het is de belangrijkste middeleeuwse kunstschat uit Gelderland. Het boek is in de loop van de tijd zwaar beschadigd. Daarom begon Johan Oosterman samen met internationale collega’s een crowdfunding actie om het boek te laten restaureren. Het opzienbarende resultaat is nu te zien op de expositie in Museum Het Valkhof Ik, Maria van Gelre.
Powervrouw
Het is niet uitzonderlijk dat opdrachtgevers in de Middeleeuwen zichzelf lieten afbeelden in een boek. Maar de zelfbewuste manier waarop Maria van Gelre dit deed is dat zeker wel. Doorgaans lieten opdrachtgevers – en zeker vrouwen – zichzelf devoot knielend in een hoekje van het miniatuur afbeelden. Niet Maria van Gelre: trots rechtop in een modieuze mantel met trendy opstaande kraag doet zij denken aan afbeeldingen van de Maagd Maria.
Verbeelding
De manier waarop iemand zich laat afbeelden zegt veel over de manier waarop degene zichzelf ziet - niet alleen 600 jaar geleden, maar zeker ook vandaag. Denk maar aan de beroemde foto’s van Beyonce als maagd Maria met zwangere buik en later met kind op de arm. Na zijn lezing gaat gespreksleider Elianne Keulemans met Johan Oosterman in gesprek over de vraag wat we nu nog kunnen leren van Maria van Gelre als zelfbewuste, middeleeuwse vorstin. Kan Maria van Gelre ook nu nog een rolmodel zijn? Is ze de Máxima van de 15de eeuw?
Over de spreker
Johan Oosterman is als hoogleraar oudere Nederlandse letterkunde aan de Radboud Universiteit. Hij startte voor de restauratie van het gebedenboek de eerste crowdfundingsactie van de Radboud Universiteit. Binnen zes weken was het benodigde bedrag binnen. Dit bleek de start van veel publiciteit voor het gebedenboek. Vier jaar later is er een tentoonstelling over het gebedenboek in Museum het Valkhof in Nijmegen. Verder richtte Oosterman de site www.ru.nl/mariavangelre op waarop het hele gebedenboek voor het algemene publiek te zien is.
Elianne Keulemans is theoloog en Adviseur strategische relaties aan de Radboud Universiteit. Zij leidt regelmatig gesprekken.
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.