19|02|05 Husserl anno nu | Lezing door filosoof Gert-Jan van der Heiden
Husserl anno nu | Lezing door filosoof Gert-Jan van der Heiden | Dinsdag 5 februari 2019 | 20.00 - 21.30 uur | LUX, Nijmegen
"Ik vond de inleiding erg goed. Het is lastig om zo'n ingewikkeld onderwerp in korte tijd toch goed en duidelijk "neer te zetten". Ik vond de vragen van de "dagvoorzitter" ook erg goed." (Uit een deelnemersevaluatie.)
Aankondiging - De westerse wereld verkeert in een zingevingscrisis. Tot die conclusie kwam de Oostenrijks-Duitse filosoof Edmund Husserl (1859 - 1938) al. Wat bedoelde Husserl, de grondlegger van de fenomenologie daarmee? Zitten we nog steeds in deze crisis? En kan de fenomenologie ons hieruit helpen? Denk verder met filosoof Gert-Jan van der Heiden over het gedachtegoed van Husserl. Zie de volledige aankondigingstekst onderin.
Verslag - Husserl anno nu
Het werk van de Duitse filosoof Edmund Husserl staat bekend als ingewikkeld en ontoegankelijk. Toch (of misschien juist daarom?) was het druk in de theaterzaal van LUX. Gert-Jan van der Heiden, hoogleraar metafysica aan de Radboud Universiteit, gaf een introductie op het denken van Husserl aan de hand van het onlangs in Nederlandse vertaling verschenen De crisis van de Europese wetenschappen en de transcendentale filosofie (1936). Door middel van een analyse van de begrippen “crisis”, “wetenschappen” en wat daar “Europees” aan is, legde hij uit waar het Husserl om te doen was en wat Husserl ons nu nog te zeggen heeft. Na afloop van zijn lezing ging hij in gesprek met programmamaker en filosoof Lisa Doeland.
Steeds opnieuw beginnen
Husserl heeft De crisis van de Europese wetenschappen en de transcendentale filosofie nooit voltooid. Het is altijd een work-in-progress gebleven. Van der Heiden merkte op dat dat goed paste bij Husserl, die steeds weer opnieuw begon met denken. Wat hij steeds opnieuw probeerde, was een weg terug te vinden naar “de zaken zelf” en noemde die methode de fenomenologie. De fenomenologie, legde Van der Heiden uit, is de “leer van de verschijnselen” of de “leer van het verschijnen van de dingen”.
Van der Heiden liet een afbeelding van het Stilleven met gele kan en appels van Henk Melmantel zien. Wat zie ik wanneer ik de kan op dit stilleven zie, vroeg Van der Heiden zich met Husserl af? Moet ik voor een antwoord op die vraag terecht bij neurowetenschappers, die mij precies uit kunnen leggen wat er in mijn hersenen gebeurt wanneer ik iets zie? Volgens Husserl niet. De fenomenoloog wil voorbij de theorieën en veronderstellingen die de zaken in een bepaald daglicht stellen en “terug naar de zaken zelf” en naar de directe ervaring daarvan.
Fenomenologie
Waarom zou je het eerstepersoonsperspectief in willen nemen? De wetenschap, die het derdepersoonsperspectief aanneemt, beschrijft de dingen toch zoals ze werkelijk zijn? Van der Heiden legde uit dat we volgens Husserl niet moeten vergeten dat ook de wetenschapper in eerste instantie vertrekt vanuit een eerstepersoonsperspectief. Het is de taak van de filosofie om te laten zien hoe dat werkt en om zonder vooronderstellingen te ondervragen en fenomenologische beschrijvingen te geven. Fenomenologie is dus in eerste instantie een methode. Maar wat te denken van de veronderstelling van de fenomenologie zelf, namelijk, dat we uit kunnen gaan van de rede en de redelijkheid van de fenomenoloog? Die vraag, zo merkte Van der Heiden op, ontwijkt Husserl liever.
“Exacte” en “strenge” wetenschap
Van der Heiden ging vervolgens in op wat de begrippen “crisis”, “wetenschappen” en “Europees” voor Husserl betekenden. Hij merkte op dat Husserl zeer onder de indruk was van de resultaten van de natuurwetenschappen. Waarom was er dan toch sprake van een crisis? De grote succesfactor van de natuurwetenschappen was volgens Husserl dat ze de wereld hebben kunnen mathematiseren (waar hij, die zelf een wiskundige was, de waarde zeker van inzag). Wetenschap zou volgens Husserl echter niet alleen “exact” moeten zijn, maar ook “streng” en dat zijn de natuurwetenschappen niet. Strenge wetenschap gaat over normen, waarden en zin. Die strenge wetenschappelijkheid ontwikkelt Husserl in de Crisis.
Welke crisis?
Van der Heiden merkte op dat het toch opmerkelijk is dat de Joodse Husserl zich in het Duitsland van de jaren 30 van de 20e eeuw druk maakt over de crisis van de wetenschappen. Waarom sprak hij in eerste instantie van een crisis van de wetenschap? Volgens Van der Heiden moeten we een andere context niet vergeten. Na de euforie over de wetenschappen aan het einde van de 19e eeuw volgde de kater na de Eerste Wereldoorlog. Daar had de wetenschap geen soelaas in kunnen bieden. Zowel de mensen die euforisch waren in de 19e eeuw en de gedesillusioneerden van de jaren 20 van de 20e eeuw, gingen er beiden vanuit dat redelijkheid niets anders is dan de redelijkheid van de natuurwetenschappen. Dit berustte volgens Husserl op een verkeerd begrip van rede en wetenschap en noopte ons om daar opnieuw de vraag naar te stellen.
Mathematisering van de wereld
De moderne tijd staat voor Husserl voor de vereniging van de alomvattende wetenschappelijkheid, waar de natuurwetenschappen slechts een aftakking van is. Met de door Galileo Galilei ingezette mathematisering van de wereld was volgens hem niets mis, behalve dat we niet moeten vergeten dat het nastreven van rationaliteit en rede alomvattender is. Husserl staat in de traditie van Immanuel Kant, die het ontwikkelen van de redelijke vermogens van de mens centraal stelde en liet zien dat de ontwikkeling van de Rede ook gaat over emancipatie, democratie en onderwijs.
Maar wat is er nou kwalijk aan de mathematisering van de natuur? Van der Heiden legde uit dat Husserl probeerde om de gedachtegang te reconstrueren die schuilgaat achter die mathematisering en formalisering. Waarom ontwikkelden wij die? Waarom gaat Galilei daartoe over? Volgens Husserl kunnen we er niet omheen dat Galilei gemotiveerd moet zijn door iets in zijn leefwereld. Hij wilde een objectieve maat, hij wilde precies kunnen bepalen hoe groot een stuk land is. Waar kwam die drang vandaan? De zin van de mathematisering moeten we volgens Husserl zien op te helderen en het is de taak van de filosoof om te vragen hoe de leefwereld zich verhoudt tot de gemathematiseerde wereld en de verschillende “zinslagen” bloot te leggen.
Europa
En de rol van Europa? Hoe zit het daarmee? De rationele levenszin, die volgens Husserl zo kenmerkend is voor de filosofie en waarvan de filosoof de taak heeft die te ontwikkelen, is aan het Europese denken ontsproten, dat haar wortels in Griekenland vindt. Volgens Husserl heeft de filosofie zodoende iets ontdekt wat ontsproten is aan Europa, maar een universele geldigheid heeft en van belang is voor de mensheid, voor mens-zijn. Het is die aan Europa ontsproten rationele levenszin waarvan men in de jaren 30 vervreemd is geraakt en waar de crisis in de Europese wetenschappen het gevolg van is. Gelukkig biedt de transcendentale filosofie soelaas. Husserl stelt zich niets minder voor dan de wedergeboorte van de Rede uit de geest van de filosofie.
Door Lisa Doeland
Podcast:
Aankondiging
De westerse wereld verkeert in een zingevingscrisis. Tot die conclusie kwam de Oostenrijks-Duitse filosoof Edmund Husserl (1859 -1938) al. Wat bedoelde Husserl daarmee? Zitten we nog steeds in deze crisis? En kan Husserls fenomenologie ons hieruit helpen? Denk verder met filosoof Gert-Jan van der Heiden over het gedachtegoed van Husserl.
Grondlegger van de fenomenologie
De fenomenologie stelt de verschijnselen centraal zoals mensen die waarnemen en ervaren. “Terug naar de zaken zelf” is het beroemde adagium van Husserl, grondlegger van de fenomenologie, waarmee hij zich verzet tegen het idee dat die zaken zich in vooronderstellingen en theorieën laten vangen. Bewustzijn is altijd het bewustzijn van iets. Écht strenge wetenschap (en dat is volgens Husserl niet de natuurwetenschap, maar de filosofie) begint bij de fenomenen zélf, niet bij de theorieën die wij daarover ontwikkelen.
Crisis
Husserl constateert een crisis in de wetenschappen, die volgens hem duidt op een crisis in de Europese cultuur. De wetenschappen, die vanaf de Verlichting steeds belangrijker zijn geworden, zijn volgens Husserl losgezongen geraakt van wat hij de “leefwereld” noemde. De wetenschappen waren niet langer in staat om richting te geven. Maar de wetenschappen, die gaan toch niet over richting? Over zingeving? Die staan daar toch los van en zijn objectief? We moeten volgens Husserl niet vergeten dat ook de zogenaamde objectieve wetenschappen wortelen in een historische bepaalde en veranderende werkelijkheid.
Loodzware denker
Hoewel Husserl een grote stempel heeft gedrukt op de 20e-eeuwse filosofie, wordt hij niet veel gelezen. Hij staat bekend als een loodzware denker die ontoegankelijk schrijft. Toch is het volgens filosoof Gert-Jan van der Heiden van belang dat Husserl gelezen wordt en heeft zijn werk ons ook nu nog van alles te zeggen. Zo kan Husserl ons helpen bij de vraag wat precies de erfenis is van de moderne tijd of de Verlichting: zijn dat alleen de natuurwetenschappen? Of voert de met de Verlichting geboren Rede en redelijkheid verder dan dat? En wat heeft Husserl ons te zeggen over de erfenis van Europa en de Europese rede, ook in het huidige debat rond (de)kolonisatie?
Husserl anno nu
Na afloop van zijn lezing gaat Gert-Jan van der Heiden onder meer in gesprek over de vraag hoe Husserl zou kijken naar de huidige door nuttigheidsdenken gedomineerde wetenschappen. Wordt daarmee de kloof tussen wetenschap en leefwereld gedicht? Hoe staat het er vandaag de dag voor met de door hem geconstateerde zingevingscrisis? Zitten we hier nog altijd in? En hoe helpt de fenomenologie ons daaruit? Filosoof en programmamaker Lisa Doeland is gespreksleider.
Over de spreker
Gert-Jan van der Heiden is filosoof aan de Radboud Universiteit. Hij schreef samen met Sanem Yazicioğlu het voorwoord van het onlangs in Nederlandse vertaling verschenen De crisis van de Europese wetenschappen en de transcendentale fenomenologie.
Kom je vaker naar de lezingen van Radboud Reflects? Dan is een Radboud Reflects-abonnement misschien interessant.
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.