19|05|06 Hysterie, grondtoon van onze cultuur | Lezing door filosoof Marc Schuilenburg
Hysterie, grondtoon van onze cultuur | Lezingen door filosoof Marc Schuilenburg | Maandag 6 mei 2019 | 19.30 – 21.00 uur | Collegezalencomplex, Radboud Universiteit
"Interessant en verrassend. Ook doorspekt met relativerende verhalen." (Uit een deelnemersevaluatie.)
Aankondiging - Hysterie is het basisingrediënt van onze Westerse cultuur stelt filosoof en criminoloog Marc Schuilenburg. Twitter, de beeldvorming rond asielzoekers, het jaarlijkse Zwarte Piet-debat, het collectieve gevoel van onveiligheid, het zijn volgens Schuilenburg allemaal uitingen van wat hij de “opgewonden grondtoon” van onze cultuur noemt en diagnosticeert als uiting van hysterie. Denk verder over wat hysterie is en waarom ze juist nu overal de kop op steekt.Zie de volledige aankondigingstekst onderin.
Verslag - Hysterie, grondtoon van onze cultuur
Hysterie behoort tot de uitgestorven ziekten. Voorheen werd het behandeld in de dokterspraktijk, maar sinds het in de jaren tachtig uit de DSM werd geschrapt is het nauwelijks meer gediagnosticeerd. Toch is de discussie omtrent de ziekte niet verdwenen: in zijn nieuwe boek ‘Hysterie. Een cultuurdiagnose’ betoogt filosoof en criminoloog Marc Schuilenburg dat hysterie een basis ingrediënt is van onze Westerse cultuur. Tijdens zijn lezing voor Radboud Reflects legde hij uit waarom hysterie juist nu de kop op steekt. “Dagelijks staan de kranten er mee vol: of het nou de Zwarte Piet-discussie, Black Friday, de komst van asielzoekers of de huizenmarkt is. Hoe verschillend deze onderwerpen ook zijn, ze vertonen allen hysterische trekjes.” Na zijn lezing ging Schuilenburg in gesprek met filosoof Lisa Doeland.
Het mysterie van de hysterie
Veel wetenschappers hebben geprobeerd hysterie te verklaren. Zo bestond het idee, dat hysterie veroorzaakt zou worden door een rondzwervende baarmoeder, al bij de oude Egyptenaren, omstreeks 2000 voor Christus. Dit zou veroorzaakt worden doordat de baarmoeder op zoek zou zijn naar bevruchting. Als bewijs hiervoor werd er gewezen op het feit dat met name weduwen en vrouwen zonder partner hysterisch zouden zijn. Hiervoor werden allerlei oplossingen bedacht, waaronder de uitvinding van de vibrator in de 19e eeuw. In de middeleeuwen werd hysterie volgens Schuilenburg gezien als bovennatuurlijk probleem. De gedachte was dat hysterici bezeten waren door duivels of demonen en dat met name vrouwen hiervoor ontvankelijk waren. Hierbij werden zij tevens vaak als heks vervolgd. Tenslotte zocht Sigmund Freud een verklaring in de hoek van de psychologie, waarbij hysterie voornamelijk een gevolg zou zijn geweest van traumatische, vaak met seksualiteit in de vroege jeugd samenhangende, gebeurtenissen. Deze verklaringen worden tegenwoordig verworpen, maar het vooroordeel dat vooral vrouwen vatbaar zouden zijn voor hysterie zien we echter nog steeds terug.
Massahysterie
Tegenwoordig is de hysterie alom, aldus Schuilenburg. We leven in een toestand van permanente opwinding, waarin mensen het gevoel hebben de greep op hun leven te zijn kwijtgeraakt. Dit gaat vaak gepaard met slachtofferschap, het gebruik van radicale taal en het nagenoeg letterlijk schreeuwen om aandacht. Schuilenburg verklaarde deze hysterie aan de hand van snelle politieke, economische en culturele veranderingen in de samenleving. Zo schreef Max Nordau eind 19e eeuw in Entartung dat hysterie veroorzaakt wordt door het versnellingsproces. Door technologische veranderingen raken we overprikkeld en verdwijnt de geborgenheid. Wat ooit klein en herkenbaar was, wordt groot en onoverzichtelijk. Dat proces zien we volgens Schuilenburg ook nu. Globalisering, neoliberalisme en social media hebben geleid tot ontgrenzing, anonimisering en individualisering. Daarnaast hebben wij een cultuur die hysterie aanmoedigd: social media hebben hysterie tot verdienmodel gemaakt.
Succesparadox
“Het is nooit genoeg. Dat zijn de vier kernwoorden van deze tijd,” zo stelde Schuilenburg. We voelen een permanent tekort en wanneer het ene tekort is aangevuld, ontstaat een ander tekort. Zo reageren we op een volledig overspannen manier op criminaliteit. Hoewel de criminaliteit sinds 2001 met bijna 40 procent is gedaald en de geregistreerde misdrijven op het laagste punt in 40 jaar staan, menen mensen dat Nederland steeds onveiliger wordt. Door politici wordt geroepen om strengere straffen en media creëren een idee van permanente paniek. Toch hebben we het volgens verschillende maatstaven nog nooit zo goed gehad. Schuilenburg noemde dit de “succesparadox”: hoe welvarender en veiliger ons leven wordt, des te hysterischer we worden over het laatste restje onveiligheid dat nog over is.
Constructieve hysterie
Toch kan hysterie ook op een positieve manier toegepast worden. Constructieve hysterie kan volgens Schuilenburg namelijk aanzetten tot actie. “Ik denk dat sommige vraagstukken in Nederland wel wat meer hysterie kunnen gebruiken. Zo is er amper aandacht voor het feit dat er in Nederland 250.000 mensen analfabeet zijn en 1,5 miljoen mensen moeite hebben met lezen. Ook leeft bijna één miljoen Nederlanders in armoede. Maar daarover lezen we niet in de kranten. Juist dit zijn onderwerpen die schreeuwen om actie. Ze hebben een hysterisch gebaar nodig.”
Oplossingen
In gesprek met Lisa Doeland ging Schuilenburg onder meer in op mogelijke oplossingen voor deze hysterische tijden. “We hebben in ieder geval een ander soort politici nodig dan nu. Job Cohen is altijd afgemaakt, omdat hij zei dat hij wilde theedrinken. Je zal mij nooit horen zeggen dat je criminaliteit niet moet aanpakken, maar je moet ook tegelijkertijd wat anders doen.” Volgens Schuilenburg leidt alleen hard ingrijpen immers tot een wantrouwen voor de politie. “Je moet dus onveiligheid aanpakken, maar ook veiligheid stimuleren. Veiligheid is anders dan de afwezigheid van onveiligheid. Dat betekent mensen zich thuis moeten voelen en vertrouwd moeten voelen. Dat doe je niet met wet, wapenstok en de regel.”
Door: Bas Nordkamp
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.
Video
Podcast
Aankondiging
Hysterie is het basisingrediënt van onze Westerse cultuur stelt filosoof en criminoloog Marc Schuilenburg. Twitter, de beeldvorming rond asielzoekers, het jaarlijkse Zwarte Piet-debat, het collectieve gevoel van onveiligheid, het zijn volgens Schuilenburg allemaal uitingen van wat hij de “opgewonden grondtoon” van onze cultuur noemt en diagnosticeert als uiting van hysterie. Denk verder over wat hysterie is en waarom ze juist nu overal de kop op steekt.
Hysterisch op Twitter
Ons gedrag op sociale media is volgens Schuilenburg een typisch laatmodern hysterisch verschijnsel. Vooral op Twitter gaat het er behoorlijk hysterisch aan toe. De discussies die daar in 280 tekens worden gevoerd, hebben vaak een nogal opgewonden karakter en “twitterhooligans”, zoals Schuilenburg ze noemt, gebruiken de nodige hoofdletters, uitroeptekens en bewegende plaatjes om hun punt kracht bij te zetten.
Geschiedenis van de hysterie
De term hysterie is afgeleid van het Oud-Griekse woord voor baarmoeder, hystera, en werd voor het eerst gebruikt door de Griekse arts Hippocrates. In de Middeleeuwen dacht men dat hysterie veroorzaakt werd door een door het lichaam rondzwervende baarmoeder en verbonden met het duivelse en demonische. In de 19e eeuw werd de hysterie veeleer opgevat als een medisch probleem, dat naar verluid behandeld werd met genitale massages en zelfs zouden hebben geleid tot de uitvinding van de vibrator – het daarmee bewerkstelligde “paroxisme” zou vrouwen genezen van hun hysterie. Met het schrappen van de hysterie als ziekte uit de DSM belandde de hysterie op de schroothoop van de geschiedenis. Dit betekent volgens Schuilenburg echter niet dat ze daarmee verdwenen is.
Opgewonden grondtoon
We leven langer, gezonder, veiliger én banger. Vanwaar toch dat gat tussen de cijfers en het gevoel van mensen? Er lijkt sprake te zijn van wat Schuilenburg de succesparadox noemt, hoe beter het met ons gaat, hoe hysterischer we omgaan met het resterende tekort aan veiligheid, gezondheid en welvaart. Het is alsof we verslaafd zijn geraakt aan controle en we niet meer om kunnen gaan met dissonantie en onzekerheid. Hoe moeten we omgaan met onze hysterie?
Over de spreker
Marc Schuilenburg is filosoof en criminoloog. Hij is universitair docent aan de afdeling Strafrecht en Criminologie aan de Vrije Universiteit en is columnist bij NRC Handelsblad. Hij schreef onder meer Hysterie. Een cultuurdiagnose (2019) en Orde en veiligheid (2012).
Kom je vaker naar de lezingen van Radboud Reflects? Dan is een Radboud Reflects-abonnement misschien interessant.
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.