19|08|20 Onweer | Lezing door historicus Jan Wim Buisman en filosoof Christoph Lüthy

Onweer | Lezing door historicus Jan Wim Buisman en filosoof Christoph Lüthy | Dinsdag 20 augustus 2019 | 19.30 – 21.00 uur | Collegezalencomplex, Radboud Universiteit

Podcast (Wegens technische problemen alleen de lezing van Jan Wim Buisman) | Video (Wegens technische problemen alleen de lezing van Jan Wim Buisman en slechts een gedeelte van de lezing van Christoph Lüthy)

Aankondiging - Nu de onweersbuien steeds heftiger worden en we beseffen dat we slechts nietige toeschouwers zijn in een overweldigend natuurspektakel, is het tijd om verder na te denken over onweer. Waar onweer vroeger werd gezien als de straffende hand van God, zijn we sinds de uitvinding van de bliksemafleider niet meer zo doodsbang. We zijn immers in staat de natuur te beheersen. Maar is dat eigenlijk wel zo? Kom luisteren naar historicus Jan Wim Buisman die uitlegt hoe ons beeld over onweer is veranderd. Zie de volledige aankondigingstekst onderin.

Verslag - Onweer

Vroeger dacht men dat onweer een straf van God was. Onweer was buitengewoon gevaarlijk, vooral voor iedereen die op het land werkte. Het beste kon je dan ook gaan bidden tijdens het onweer. Als eerbied en ontzag voor God moest je tijdens onweer zwijgen en het werk uit je handen laten vallen. Soms werd tijdens de donder zelfs de adem ingehouden.

In zijn lezing vertelde historicus Jan Wim Buisman dat onweer werd gezien als het favoriete instrument waarmee God zondaars strafte. Op schilderijen en tekeningen wordt onweer afgebeeld met pijlen, het gaat om een doelgerichte straf vanuit de hemel richting aarde. Maar door de uitvinding van de bliksemafleider werd onweer van een straf een sublieme ervaring. Filosoof Christoph Lüthy vertelde hoe we het weer hebben gekoppeld aan menselijke karakters en menselijk handelen. De koppeling aan menselijk handelen zorgt in deze tijden van de klimaatcrisis en steeds heftigere onweren ervoor, dat we onweer weer als een straf voor ons handelen gaan zien. Theoloog Liesbeth Jansen leidde het gesprek na afloop van de lezingen.

Van angst naar beheersing

Onweer was onderdeel van het religieuze denken, maar ook van het bijgeloof. Dit beeld begon volgens historicus Jan Wim Buisman te verschuiven door de introductie van de bliksemafleider door Benjamin Franklin in 1752. Nu was het mogelijk de bliksem af te leiden naar de aarde zonder dat vuurtorens, kerktorens en andere hoge gebouwen of bomen en zelfs mensen werden getroffen door de bliksem. Sommige gelovigen vonden dat bliksemafleiders zondig waren, omdat ze God zijn strafwerktuig afhandig hadden gemaakt. Andere gelovigen meenden dat God het mogelijk had gemaakt dat Franklin de bliksemafleider had uitgevonden. De bliksemafleider was in hun ogen een goddelijk ding.

Twistpunt

Buisman stelde dat de bliksemafleider een twistpunt werd tussen gelovigen door deze verschillende opvattingen. Bovendien werd met de komst van de bliksemafleider de mens in staat om de natuur te temmen. Het beeld over God, de mens en de natuur begon te verschuiven. Bij het oude godsbeeld was de mens overgeleverd aan de straf van God. In het nieuwe verlichtte godsbeeld hoefde de mens niet meer alleen te sidderen voor het onweer en voor God. Bij het veranderde natuurwetenschappelijke beeld was onweer een fenomeen geworden dat je kunt bestuderen. Er ontstond verwondering over en zelfs bewondering voor de schepping in plaats van alleen maar angst.

Romantiek

Met de komst van de bliksemafleider en de opkomst van de romantiek maakte angst volgens Buisman plaats voor genoegen. De natuur werd een oord om je in te ontspannen en op adem te komen. In de periode van de overgang van de verlichting naar de romantiek werd de natuur een goede buur of zelfs onze beste vriendin. Men begon zelfs te spelen met onweer, denk maar aan de donderhuisjes die men maakte. De confrontatie met de wilde natuur werd een aangename ervaring. In verheven natuurgeweld kon je de waarde van de schepping ervaren. De ervaring van het verhevene en sublieme was een nieuwe esthetische ervaring.

Metaforen

Het onweer werd geësthetiseerd en een veel voorkomend motief in de kunsten. Denk maar aan de talloze schilderijen waarop onweer is afgebeeld. Zelfs in de muziek werd onweer een motief. Zo bootste de musicus Georg Joseph Vogler overal in Europa het onweer na op het orgel. Tegelijk werd onweer gebruikt als metafoor in literatuur en dichtkunst. Maar ook in de maatschappij als geheel werd onweer een metafoor voor seksuele hartstocht, tirannie, revolutie, artistieke creativiteit en religieuze bekering. Denk maar aan een uitdrukking als ‘de bliksem slaat in’.

On weer

Filosoof Christoph Lüthy vertelde dat het woord onweer een samenvoeging is van on en weer. Het voorvoegsel on is hierbij geen negatie, maar een afkeuring. Het gaat om onplezierig en schrikbarend weer. Eerst was de betekenis van onweer breed, het ging om onweer waarbij je niet meer buiten kon werken. Pas later sloeg de term specifiek op donder en bliksem. Het weer geeft de meteorologische randvoorwaarden voor ons leven en ons dagelijks handelen. Je ziet dan ook dat in veel talen het woord voor weer en tijd hetzelfde is. Maar niet alleen het weer en de tijd zijn in taal met elkaar verbonden, ook het weer en het handelen of karakter van de mens. Denk bijvoorbeeld aan het woord temperament. En uitdrukkingen als een zonnig karakter of een stromachtig temperament. Onweer hoort bij een onstuimig, getormenteerd karakter, bijvoorbeeld bij de ziel van een dichter.

Apocalyps

God verdween niet uit het onweer door de bliksemafleider, maar onweer werd daarmee onderdeel van de voorzienigheid in plaats van een straf. Tegenwoordig is volgens Lüthy de straf terug. De steeds heftigere onweren door de klimaatverandering en de opwarming van de aarde zijn een straf voor ons handelen. De heftige onweren en andere nieuwe en verschuivende natuurverschijnselen kunnen worden gezien als een reactie op ons gedrag en de grote CO2 uitstoot, maar ook als een reactie van God op ons gedrag of als een straf van de gepersonifieerde natuur die terugslaat. Wij brengen de natuur uit balans en de natuur neemt wraak, omdat ze niet anders kan. We beseffen ons nu dat de natuur en het onweer helemaal niet zo goed door ons te beheersen zijn.

Wegens technische problemen zijn alleen de lezing van Jan Wim Buisman en slechts een gedeelte van de lezing van Christoph lüthy terug te zien in deze video.

Podcast:

Wegens technische problemen is alleen de lezing van Jan Wim Buisman terug te luisteren in deze podcast.

Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.

Aankondiging

Nu de onweersbuien steeds heftiger worden en we beseffen dat we slechts nietige toeschouwers zijn in een overweldigend natuurspektakel, is het tijd om verder na te denken over onweer. Waar onweer vroeger werd gezien als de straffende hand van God, zijn we sinds de uitvinding van de bliksemafleider niet meer zo doodsbang. We zijn immers in staat de natuur te beheersen. Maar is dat eigenlijk wel zo? Kom luisteren naar historicus Jan Wim Buisman die uitlegt hoe ons beeld over onweer is veranderd.

Onweer als inspiratiebron

Onweer was lang een bron van grote angst, maar werd daarna een bron van inspiratie. Vooral in de Romantiek hebben kunstenaars grootse schilderijen en poëzie gewijd aan watervallen, ruïnes, ravijnen, hooggebergten en grillige bliksemschichten. Met kanonschoten en kerkorgels werd het natuurgeweld nagebootst. Na de angst en beklemming die de natuur in eerdere eeuwen had opgeroepen, was de Romantiek een bevrijdende beweging. Daarmee is onweer geworden tot een interessant natuurverschijnsel, vervelend en ook een beetje eng, maar niet meer als een beklemmende macht.

Impact van klimaat

In onze tijd is de belevenis van natuur opnieuw aan het veranderen. Natuur leek iets te zijn dat buiten ons staat, en dat wij onder controle kunnen houden. Maar we raken er steeds meer van bewust dat de natuur helemaal niet te controleren is. Klopt ons idee van beheersing eigenlijk wel: zijn we niet nog steeds overgeleverd aan de natuur? Is de angst uit vroegere eeuwen niet geheel terecht? Wat zal de impact van de klimaatveranderingen zijn op onze beleving van onweer? Na zijn lezing gaat Jan Wim Buisman in gesprek met filosoof Christoph Lüthy over deze en aanverwante vragen.

Over de sprekers

Jan Wim Buisman is universitair docent Geschiedenis van het christendom aan de Universiteit Leiden. Hij schreef tal van publicaties over de geschiedenis van de religieuze mentaliteit en het natuurgevoel in Nederland. Onlangs verscheen van zijn hand Onweer – Een kleine cultuurgeschiedenis.

Christoph Lüthy is hoogleraar Geschiedenis van filosofie en wetenschap aan de Radboud Universiteit. Hij is onder meer geïnteresseerd in het ontstaan van de moderne wetenschappen en de verbeelding van wetenschappelijke kennis.

Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.