19|09|03 Vriend en vijand | Lezing door schrijver Arnon Grunberg
Vriend en vijand | Lezing door schrijver Arnon Grunberg | Dinsdag 3 september 2019 | 19.30 – 21.15 uur | De Vereeniging, Nijmegen
"Heel goed. Ook de beide uitgenodigde wetenschappers van de Radboud Universiteit waren uitstekend." (Uit een deelnemersevaluatie.)
Aankondiging - Heb je in de politiek vrienden en vijanden nodig? Kunnen alle mensen als vrienden samenleven? Volgens schrijver Arnon Grunberg niet. Hij legt aan de hand van de filosoof Carl Schmitt uit waarom we vijanden nodig hebben. En hoe het ideaal van een geweldloze samenleving leidde tot de opkomst van het nieuwe extreem rechtse denken. Kom luisteren hoe Grunberg de vinger legt op zowel de zere plekken van de parlementaire democratie als de kritiek erop. Zie de volledige aankondigingstekst onderin.
Verslag - Vriend en vijand
Hebben wij als mens vijanden nodig? Waarom zouden we niet streven naar een wereld van enkel vrienden? Voor een uitverkochte Lindenberg presenteerde schrijver Arnon Grunberg zijn essay Vriend en Vijand en ging hij nader in op enkele vragen die in dit boek naar voren komen. Wat is de rol van ‘de ander’ in onze hedendaagse politiek? Wat zijn de mogelijke gebreken van een wereld van louter vermaak? En bestaat er wel zoiets als ‘de democratie’? Na zijn lezing ging Grunberg in gesprek met religiewetenschapper Heleen Murre-van den Berg en politiek filosoof Evert van der Zweerde over het belang van een politiek pluriversum.
Carl Schmitt en Het begrip politiek
Arnon Grunbergs nieuwe werk Vriend en Vijand is een essay naar aanleiding van een klassiek werk van de Duitse filosoof en rechtsgeleerde Carl Schmitt, Het begrip politiek (1932). Cruciaal in Schmitts definitie van politiek is het onderscheid tussen vriend en vijand, tussen een ‘ons’ en een ‘ander’. Volgens Schmitt ligt het idee van een gedeelde vijand aan de basis van iedere politieke gemeenschap. Deze vijand hoeft niet slecht of lelijk te zijn om als vijand te fungeren, ze hoeft zich enkel te profileren als ‘de ander’, als een existentiële bedreiging voor onze bestaanswijze. “Als het ‘negatieve’ niet permanent zou zijn, als de rede en redelijkheid universeel waren, zouden we op termijn geen overheid, kunst of religie meer nodig hebben,” stelde Grunberg. “Dat deze categorieën nog bestaan is een indicatie dat het ‘negatieve’ een permanente plaats heeft in ons samenleven.”
Een wereld van louter vermaak
“Het liberale denken stelt dat de neutrale staat op termijn zal uitmonden in een wereld, waarin de hartstocht voor oorlog is verdwenen,” opperde Grunberg, “een wereld van voortdurend vermaak”. Maar een dergelijke wereld ziet Schmitt noch Grunberg als iets louter positiefs. Een wereld van vermaak is uiteraard beter dan een wereld van bloedvergieten, maar in een dergelijke wereld ligt verveling en een gebrek aan betekenis op de loer. “Vermaak en betekenis staan haaks op elkaar,” aldus Grunberg. “Het zijn de kunstenaars zelf die ons eraan herinneren dat kunst, liefde en spel de mens bijzonder ongelukkig kunnen maken en naar de ondergang kunnen leiden.” Bovendien betekende het feit dat de mens zich uitstekend heeft geciviliseerd volgens Grunberg niet, dat de ‘uitzonderingstoestand’ niet altijd op de loer ligt. Zowel intern als extern conflict behoren altijd tot de mogelijkheden voor een gemeenschap.
Bestaat er zoiets als ‘de democratie’?
Een belangrijke rol voor de staat is volgens Schmitt weggelegd in het voorkomen van intern conflict en burgeroorlog, stelde Grunberg. Door haar monopolie op geweld kan de staat interne geschillen vreedzaam oplossen. Hiervoor is echter wel nodig dat de staat het vertrouwen van haar burgers geniet. “In een parlementaire democratie is het volk soeverein, dat zich laat representeren door het parlement. Maar in een massademocratie is dit representeren een symbolische aangelegenheid.” Middels een verwijzing naar de Franse filosoof Claude Lefort legde Grunberg uit dat de democratie daarmee fundamenteel paradoxaal is. “De crisis van de democratie is niet een kloof tussen politiek en burger, maar het onvermogen om het symbolische karakter van de democratie te denken. Een functionerende democratie vereist vertrouwen van de burger in haar symboliek, zoals geloof van de gelovige eist. Maar als we de democratie te letterlijk nemen, als iedere burger haar eigen soeverein wilt zijn, dan zal de fictie van de democratie worden ontmanteld.”
Een roep om homogeniteit
“De laatste jaren zien we diverse stromingen die menen dat het vertrouwen in de staat kan worden hersteld als het volk weer homogeen is,” aldus Grunberg. Maar waar tot pakweg 2000 de homogeniteit van de samenleving voortkwam uit een gemeenschappelijke herinnering aan de gruwelen van de twintigste eeuw, naderen we nu het einde van de herinnering. “Sinds 9/11 en de moorden op Pim Fortuyn en Theo van Gogh is de roep om raciale en religieuze homogeniteit alleen maar sterker geworden. Maar het kan niet helder genoeg gezegd worden: waar vijandschap samenvalt met identiteit is de vijandschap absoluut en begint het totalitaire avontuur.” Totalitarisme kenmerkt zich door een permanente noodtoestand, een permanente dreiging van oorlog. “We kunnen met Schmitt twee kanten op,” eindigde Grunberg. “Voor een gemeenschap is een minimum aan homogeniteit nodig en het bestaan van een ‘ander’, die als gemeenschappelijke vijand kan fungeren. Maar dit hoeft geen raciale homogeniteit of een religieus verschillende ‘ander’ te zijn.”
De paradox van Schmitt
Na zijn lezing ging Grunberg in gesprek met religiewetenschapper Heleen Murre-van den Berg en politiek filosoof Evert van der Zweerde over de fascinatie voor Schmitt. “Schmitt stelt punten aan de orde waarvan wij eigenlijk niet willen dat ze bestaan, maar waar we tegelijkertijd niet omheen kunnen,” aldus Van der Zweerde. “Wij houden ons in het Westen graag voor dat een groot deel van de wereld geen oorlog meer wil, met uitzondering van een paar rogue states zoals Noord Korea. Schmitt confronteert ons met de mogelijkheid van oorlog, de realiteit van de mensheid.” Dit zag ook Grunberg: “Het is onwenselijk om te denken: ‘Morgen kan er een oorlog uitbreken en dat is eigenlijk maar goed ook,’ maar tegelijkertijd moeten we de mogelijkheid van een burgeroorlog ook niet wegdenken.”
Door: Simon Jacobs
Podcast:
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.
Aankondiging
Heb je in de politiek vrienden en vijanden nodig? Kunnen alle mensen als vrienden samenleven? Volgens schrijver Arnon Grunberg niet. Hij legt aan de hand van de filosoof Carl Schmitt uit waarom we vijanden nodig hebben. En hoe het ideaal van een geweldloze samenleving leidde tot de opkomst van het nieuwe extreem rechtse denken. Kom luisteren hoe Grunberg de vinger legt op zowel de zere plekken van de parlementaire democratie als de kritiek erop.
Hypocriet
Kan de mens zonder vijand? Nee, stelt Arnon Grunberg. Hij baseert zich daarbij op de Duitse denker Carl Schmitt die stelde dat politiek niet mogelijk is zonder vijandbeeld. In de jaren ’70 dachten we dat wereldvrede mogelijk zou zijn als we de overeenkomsten tussen mensen benadrukken en de verschillen respecteren. Maar volgens Grunberg was het idee van één mensheid, zonder uitbuiting en onderscheid, hypocriet. Dit idee leidde volgens hem zelfs tot de opkomst van het nieuwe extreem rechts, omdat mensen het idee hadden dat bepaalde meningen niet meer mochten worden geuit.
Gemeenschap en geweld
Hoe kunnen we ons verlangen naar gemeenschap vormgeven zonder de fatale misstappen van vorige generaties te herhalen? Is een samenleving zonder oorlog en geweld mogelijk? Volgens Grunberg zal het kwaad steeds weer nieuwe vormen aannemen, en dat maakt een oorlog ertegen oneindig. Met verwijzingen naar filosofische en religieuze tradities legt Grunberg uit hoe we omgaan met geweld, welke betekenis eraan wordt gegeven en welk doel zij dient.
Na zijn lezing gaat Arnon Grunberg in gesprek met politiek filosoof Evert van der Zweerde en religiewetenschapper Heleen Murre-van den Berg over de betekenis van democratie en de relatie tussen religie en politiek.
Over de sprekers
Arnon Grunberg is een van de belangrijkste en productiefste Nederlandse schrijvers van dit moment. Hij schreef vele romans, die vaak in de prijzen vielen (o.a. Anton Wachterprijs, Gouden Uil, AKO Literatuurprijs, Libris literatuurprijs). Daarnaast is hij actief als columnist, reporter, presentator, interviewer en acteur.
Heleen Murre-van den Berg is religiewetenschapper aan de Radboud Universiteit en vice-decaan van de Faculteit Filosofie, Theologie en Religiewetenschappen. Haar onderzoek richt zich op christelijke minderheden in het Midden-Oosten, met een focus op taalkwesties, literatuur, identiteit en nationalisme.
Evert van der Zweerde is politiek filosoof aan de Radboud Universiteit. Hij doet met name onderzoek naar de concepten ideologie, civil society en democratie. Van zijn hand verschenen onder meer Over grenzen. Een filosoof in den vreemde (2017), en Geloof en Verlichting (2007).
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.