19|10|29 Antonio Gramsci en de cultuurstrijd | Lezing door historicus Arthur Weststeijn en politiek filosoof Mathijs van de Sande

Antonio Gramsci en de cultuurstrijd | Lezing door historicus Arthur Weststeijn en politiek filosoof Mathijs van de Sande | Dinsdag 29 oktober 2019 | 20.00 – 21.30 uur | LUX, Mariënburg 38-39, Nijmegen

"Het was erg informerend. Beide sprekers hadden een interessante kijk op Gramsci." (Uit een deelnemersevaluatie.)

Aankondiging - Macht draait niet alleen om politiek maar ook om cultuur. De Italiaanse politiek filosoof Antonio Gramsci signaleerde begin twintigste eeuw al hoe belangrijk ideologie is in de politieke strijd. Wat waren zijn ideeën? En waarom laten politici op links en rechts zich juist nu inspireren door zijn werk? Kom en luister naar historicus Arthur Weststeijn en politiek filosoof Mathijs van de Sande over het belang van ideeën en cultuur in de politiek. Zie de volledige aankondigingstekst onderin.

Verslag - Antonio Gramsci en de cultuurstrijd

Hoewel hij in zijn eigen tijd eigenlijk nooit écht uit de verf kwam en uiteindelijk stierf in een fascistische gevangenis, speelt de Italiaans filosoof Antonio Gramsci (1891–1937) een belangrijke rol in de moderne politiek en politieke filosofie. Zo wordt Gramsci in onze tijd door zowel denkers als Ernesto Laclau en Chantal Mouffe als politici zoals Matteo Salvini en Thierry Baudet als belangrijke inspiratiebron genoemd. Historicus Arthur Weststeijn en politiek filosoof Mathijs van de Sande gaven ieder een lezing over de ideeën van deze filosoof. Na de lezingen gingen zij in gesprek met politicoloog Indra Römgens en het publiek over het leven van Gramsci, zijn geschriften en de manier waarop Gramsci in de moderne tijd nog steeds een inspiratiebron is.

Gevangenisgeschriften

“Het is eigenlijk vrij merkwaardig dat Antonio Gramsci heden ten dage nog volle zalen trekt,” begon Weststeijn zijn lezing, “aangezien alles dat hij in zijn tijd probeerde eigenlijk is mislukt.” Zo maakte Gramsci zijn studie niet af, slaagde hij er als journalist niet in om de geesten van zijn tijd klaar te stomen voor een ‘Italiaanse revolutie’ naar het model van de revolutie in Rusland en was ook zijn politieke carrière geen groot succes. “Zijn laatste poging om een rol van betekenis te spelen was als filosoof, toen hij onder Mussolini in de cel belandde,” legde Weststeijn uit. In de cel kreeg Gramsci de tijd om zijn gedachten uitgebreid op papier te zetten. En zelfs daarvan kan men zich afvragen of dat goed is gelukt, aangezien zijn geschriften extreem hermetisch, fragmentarisch en elliptisch zijn. “Zelfs zijn cipiers, die zijn geschriften kritisch doornamen om te kijken of ze niet belastend waren, deden ze af als onsamenhangende nonsens.” Wat verklaart dan toch dat Gramsci postuum een belangrijke rol is gaan spelen in de politiek en de politieke filosofie?

Marxisme en de cultuur

Een belangrijke reden voor de belangstelling voor Gramsci in de twintigste eeuw, is de draai die Gramsci geeft aan het marxisme. Gramsci verplaatst de nadruk van het marxisme van het rijk van de economie naar het rijk van de ideeën. “Volgens Gramsci draait het in het menselijk leven niet zozeer om de materie of de arbeid, maar om de geest. Het menselijk denken is sturend voor het menselijk handelen.” Hiermee wordt de marxistische klassenstrijd ook een ideeënstrijd, maar hierbinnen draait het volgens Gramsci niet alleen om de ‘klassieke intellectuelen’. In tegendeel, voor Gramsci zijn alle mensen intellectuelen. Alle mensen denken immers na over de wereld en proberen hun ideeën over de wereld te delen met anderen. De weg naar politieke macht is niet primair een economische strijd, maar een ideologische strijd; een langlopend proces waarbij de eigen ideeën moeten worden ingegraven binnen de samenleving. Als je de macht wilt grijpen, moet je ervoor zorgen dat een brede groep in de maatschappij jouw ideeën overneemt en steunt.

Hegemonie

Het bekendste begrip dat Gramsci hierbij gebruikt, is de hegemonie. Succesvolle machtsuitoefening bestaat er niet in mensen te dwingen iets te doen, maar om mensen ermee in te laten stemmen dat ze gedomineerd worden. Een hegemonie houdt in dat vrijwel iedereen in dezelfde termen spreekt en denkt over de politieke realiteit. Dit vergt een intellectuele strijd. Het zijn mensen met een intellectuele functie binnen de maatschappij – onderwijzers, de media, journalisten – die bij uitstek invloed hebben op hoe mensen denken. Deze intellectuelen kunnen daarmee een hegemonie in stand houden of haar juist ondermijnen, door een hegemonisch alternatief te presenteren. Volgens Weststeijn doet Gramsci hiermee twee dingen: “hij geeft een analyse van wat hij in zijn tijd ziet gebeuren en hij probeert een strategie te ontwikkelen die marxisten zouden kunnen gebruiken om de heersende hegemonie te verwerpen.”

Gramsci en het cultuurmarxisme

De invloed van Gramsci in de twintigste eeuw is bijzonder groot, onderschreef ook Van de Sande. Dit heeft zowel pragmatische als inhoudelijke redenen. “Ten eerste was Gramsci een marxist zonder smet, iemand die ingezet kon worden als een belangrijk marxistisch intellectueel zonder bagage. Daarnaast is hij door zijn gebruik van verschillende bronnen en zijn fragmentarische werk voor tal van lezingen inzetbaar.” Daarnaast wordt het werk van Gramsci ook inhoudelijk door veel denkers aangegrepen – zeker als het in de jaren zeventig in het Engels beschikbaar wordt – in de strijd tegen de hegemonie van het neoliberalisme. Twee belangrijke denkers in deze ontwikkeling zijn Ernesto Laclau en Chantal Mouffe. “Zij maken nadrukkelijk gebruik van Gramsci en van concepten als hegemonie en stellingenoorlog,” aldus Van de Sande. “Maar zij doen ook iets nieuws. Laclau en Mouffe geven economie en klasse een nóg kleinere rol dan die bij Gramsci al hadden en benadrukken dat de basis voor ieder discours en voor iedere hegemonie altijd contingent is.” De politieke representatie door een partij refereert niet alleen naar een bestaande identiteit, maar creëert in de loop van de tijd zelf ook nieuwe politieke identiteiten die men in stelling kan brengen. Deze kunnen op economische factoren gebaseerd zijn, maar dat is geen vereiste.

Gramsci en het populisme

Naast historici en filosofen tonen ook veel politici zich door de ideeën van Gramsci geïnspireerd. Populistische partijen aan zowel de linker- en rechterzijde van het politiek spectrum maken van de analyses en strategieën van Gramsci gebruik. Partijen als Podemos (Spanje) en de Vijfsterrenbeweging (Italië) nemen ideologische stellingen in en proberen met Gramsciaanse strategieën bijvoorbeeld te veranderen wat het betekent om een politieke partij te zijn. Bovendien wordt in de moderne tijd ook aan het idee van de intellectuele functie nieuwe invulling gegeven. “Sociale media bieden een enorme kans om op grote schaal een intellectuele aanwas te genereren die de partij continu voedingsbodem kan bieden,” stelde Weststeijn. Waar de strategieën van Gramsci in zijn tijd wellicht nooit echt zijn gelukt, bewijst hij hier dan zeker zijn waarde. “Of het ooit gaat lukken om met de strategieën van Gramsci een marxistische omwenteling te realiseren betwijfel ik ten zeerste,” aldus Weststeijn. “Maar Gramsci biedt ons wel handvatten om onze tijd en het moderne politiek discours te analyseren, bijvoorbeeld om het neoliberaal discours als een hegemonisch te begrijpen.”

Door: Simon Jacobs

Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.

Aankondiging

Macht draait niet alleen om politiek maar ook om cultuur. De Italiaanse politiek filosoof Antonio Gramsci signaleerde begin twintigste eeuw al hoe belangrijk ideologie is in de politieke strijd. Wat waren zijn ideeën? En waarom laten politici op links en rechts zich juist nu inspireren door zijn werk? Kom en luister naar historicus Arthur Weststeijn en politiek filosoof Mathijs van de Sande over het belang van ideeën en cultuur in de politiek.

Gevangenisgeschriften

De Italiaanse filosoof Antonio Gramsci (1891-1937) staat te boek als een van de origineelste politieke denkers van de twintigste eeuw. Dat is verrassend omdat Gramsci tijdens zijn korte leven steeds achter de feiten aan leek te lopen en zijn beste jaren sleet in een fascistische gevangenis. Hoe valt te verklaren dat een studieuze marxist die het onderspit dolf tegen het regime van Mussolini, een centrale rol zou krijgen in de moderne politieke filosofie? Wat was de kern van wat Gramsci betoogde, en waarom spreekt hij nog altijd tot de verbeelding?

Macht en cultuur

Anders dan klassieke marxisten stelde Gramsci dat de klassenstrijd niet alleen over politiek en economie gaat, maar juist ook over cultuur en ideologische overtuigingskracht. Om te strijd te winnen moet je de ideeën van mensen veranderen. Verover de universiteiten, de media en het onderwijs om mensen gevoelig te maken voor jouw ideeën, dan kan vervolgens de politieke revolutie plaatsvinden. Historicus Arthur Weststeijn vertelt over Gramsci’s ideeën en legt uit op wat voor manier politiek, economie en cultuur volgens de Italiaanse denker met elkaar vervlochten zijn.

Inspiratiebron

Het werk van Gramsci is niet alleen een inspiratie voor moderne politiek filosofen. Zijn ideeën worden ook omarmd door politici en politieke bewegingen. Voor linkse protestpartijen zoals het Spaanse Podemos of het Griekse Syriza vormen zijn ideeën een gids in het bedrijven van politiek. Tegelijkertijd lijken ook de partijen op de rechterflank de tactieken van Gramsci te hebben overgenomen zoals het docentenmeldpunt van Forum voor Democratie of Steve Bannon’s gladiatorenschool voor culturele krijgers. Waarom en op wat voor manieren laten politieke bewegingen zich inspireren door Gramsci? Politiek filosoof Mathijs van de Sande geeft tekst en uitleg.

Cultuurstrijd anno nu

Na twee korte lezingen gaan beide sprekers met elkaar in gesprek. Gaan cultuur en marxisme eigenlijk wel samen? Wat kan Gramsci ons leren over de huidige cultuurstrijd? Is er inderdaad sprake van een linkse culturele overheersing in de samenleving, zoals sommige rechtse denkers claimen? Of wordt het gevaar van het vermeend cultuurmarxisme overdreven?

Over de sprekers

Arthur Weststeijn is ideeënhistoricus en universitair docent Italiaanse geschiedenis aan de Universiteit Utrecht. Hij bestudeert het snijvlak tussen politiek en intellectuele cultuur, met name in de Nederlandse Gouden Eeuw en het moderne Italië. Hij vertaalde Gramsci’s gevangenisnotities welke onlangs zijn uitgegeven als het boek Alle mensen zijn intellectuelen (2019).

Mathijs van de Sande is politiek filosoof en als universitair docent verbonden aan de Radboud Universiteit. Hij promoveerde op de politiek van hedendaagse protestbewegingen, zoals Occupy en de Indignados. Zijn onderzoek richt zich met name op radicale democratie, anarchisme en politiek activisme.

Indra Römgens is politicoloog en promovendus aan de Radboud Universiteit en Roskilde University

Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.