20|02|17 De tolerante samenleving | Lezing en gesprek met politiek filosoof Marin Terpstra en antropoloog Noelle Aarts
De tolerante samenleving | Lezing en gesprek met politiek filosoof Marin Terpstra en antropoloog Noelle Aarts | Maandag 17 februari 2020 | 19.30 – 21.15 uur | Theaterzaal C, Radboud Universiteit
"Erg leuk om gezien hoe de de sprekers echt met elkaar in discussie gingen." (Uit een deelnemersevaluatie.)
Aankondiging - Zijn we nog steeds zo’n tolerant volk als waar we om bekend staan? Nederlanders kruipen steeds meer in een eigen bubbel. Andere meningen of gewoontes respecteren we steeds minder. Volgens filosoof Marin Terpstra komt dit omdat ons begrip van tolerantie veranderd is: het is niet meer gebaseerd op gedeelde normen en waarden, maar houdt vooral in dat iedereen mag doen wat hij wil. Kom luisteren naar een pleidooi voor een herijking van het begrip tolerantie. Zie de volledige aankondigingstekst onderin.
Verslag - Tolerantie als hoogste waarde?
Nederland werd lange tijd beschouwd als een tolerante samenleving, waar iedereen kon afwijken van de meerderheid zonder daarop te worden aangesproken. Kunnen we onszelf nog steeds een tolerant volk noemen? Volgens politiek filosoof Marin Terpstra is ons begrip van tolerantie veranderd en heeft tolerantie een andere waarde gekregen in de samenleving. Na zijn lezing ging hij in gesprek met antropoloog Noelle Aarts. Aan de hand van videofragmenten over actuele nieuwsitems discussieerden zij over tolerantie in de praktijk: hoe we uit onze bubbels kunnen komen en echt met elkaar in gesprek kunnen gaan. Filosoof Cees Leijenhorst leidde het gesprek.
Voetstuk
Volgens Marin Terpstra bestaan er twee verschillende begrippen van ‘de tolerante samenleving’. In het eerste begrip wordt de tolerante samenleving gezien als een samenleving die tolerant omgaat met de maatgevende normen in de samenleving. De maatgevende normen zijn belangrijke en gedeelde normen en waarden, en deze brengen de burgers in een samenleving dichter bij elkaar. Tolerantie is dan een middel om een hoger goed te waarborgen, zoals vrijheid van meningsuiting. In het tweede begrip is de tolerante samenleving een samenleving waarin tolerantie zelf als hoogste norm wordt beschouwd. Daarbij staat tolerantie op een voetstuk en is intolerantie niet gewenst. Volgens Terpstra heeft het eerste begrip plaatsgemaakt voor het tweede en hier kleven een aantal belangrijke nadelen aan.
Kanttekening
Het nieuwe begrip van de tolerante samenleving is problematisch, stelde Terpstra. Binnen de eerste definitie van tolerantie staat ongelijkwaardigheid centraal: het ene beginsel is beter dan het andere. Wij maken verschil tussen waarheid en onwaarheid en goed en kwaad. Vervolgens beslissen wij welke afwijkingen van “het ware” of “het goede” wij wél kunnen tolereren en welke niet. In het tweede begrip staat de gelijkwaardigheid van overtuigingen centraal. Artikel 1 van de grondwet verbiedt discriminatie op basis van geloof of levensovertuiging. Dit betekent dat er niet langer één norm is die als maatstaf geldt voor afwijkende opvattingen en dat tolerantie dus ook een stuk complexer is geworden. Want wie bepaalt wat goed of kwaad is, als iedere mening gelijkwaardig is aan een andere? Uiteindelijk leidt dit tot een onleefbare samenleving, stelde Terpstra.
Tweet
In het eerste videofragment was Thierry Baudet te zien die een interview gaf na zijn veelbesproken tweet over Marokkanen. Volgens Noelle Aarts liet dit fragment goed zien dat vrijheid van meningsuiting op gespannen voet staat met tolerantie. Ze vertelde dat sociologisch onderzoek laat zien dat, wanneer wij met harde woorden een beroep doen op onze vrijheid van meningsuiting en daarmee intolerant zijn tegenover bepaalde groepen, dit juist tot geweld vanuit deze groepen leidt. “Dat is een consequentie die wij niet moeten willen. Alleen daarom al zouden we ons erop moeten bezinnen dat menswaardigheid en respect belangrijker zijn, dan vrijheid van meningsuiting – zodat we een fijne samenleving houden voor iedereen.”
Voor Terpstra lag dit anders. “Baudet is een symptoom van de onduidelijkheid die op dit moment in onze samenleving bestaat over hoe je discussieert met elkaar. Het probleem is dat wij tolerantie en intolerantie niet meer als publieke zaak kunnen bediscussiëren.” Dat komt volgens Terpstra doordat identiteit tegenwoordig centraal staat in elk debat. Elke identiteit heeft zijn eigen normen en waarden en heeft daardoor een eigen perceptie van wat tolerant en wat intolerant genoemd kan worden. Daarmee “versplintert” tolerantie.
Gevoel
Het tweede videofragment toonde de emotionele toespraak van de jonge klimaatactiviste Greta Thunberg tijdens de VN-top in New York. Haar boodschap getuigde niet bepaald van tolerantie – maar hoe tolerant kunnen we nog zijn ten opzichte van een onderwerp dat zo urgent is? Noelle Aarts beargumenteerde dat mensen minder tolerant worden, naarmate ze banger worden. Zij vond de emotie in Thunbergs speech dan ook een ultiem communicatiemiddel. “Aan alle opvattingen liggen gevoelens ten grondslag. Angsten komen tezamen met normen en aannames. Argumenten stellen niets voor, behalve voor mensen die het er toch al mee eens waren.” Terpstra vond deze gevoelens juist gevaarlijk. “Ik krijg twijfels bij zo’n optreden als er intolerantie ontstaat vanwege angst en woede, vanwege gevoelens.” Hij was van mening dat politieke debatten op basis van argumenten gevoerd moeten worden en van emoties.
Tolerantie in de praktijk
In het derde en laatste videofragment kwam de #MeToo-discussie aan bod, die veel intolerant gedrag heeft blootgelegd. De vraag is of deze beweging ook tot intolerantie leidt, wanneer mensen bijvoorbeeld beschuldigingen gaan zien als veroordelingen. Zowel Terpstra als Aarts stelden dat het nodig is om hierover, maar ook over andere gevoelige onderwerpen, te discussiëren en communiceren. Voor Aarts betekende dit dat we gelegenheden moeten creëren waarin mensen met verschillende opvattingen elkaar weer ontmoeten. Dit betekent bijvoorbeeld dat we onze steden opnieuw zouden moeten inrichten zodat er publieke ruimtes ontstaan waar mensen elkaar in het echt kunnen ontmoeten en “waar het een beetje mag schuren.” Dan kunnen wij leren om te gaan met andersdenkenden, dacht Aarts. “Verschil moet er zijn. Wij moeten hier beter mee omgaan en er beter over praten. Wij moeten de vaardigheid leren om het gesprek met andersdenkenden aan te gaan, liefst al op school.”
Terpstra vindt de benadering van Aarts weliswaar mooi en nobel, maar ook een beetje naïef: “Als ik om me heen kijk in de wereld zie ik juiste hele andere bewegingen, van samenlevingen die steeds autoritairder worden en waarin er steeds minder met elkaar gepraat wordt.” Bovendien ziet hij ook een inhoudelijk probleem: wanneer individuen de norm worden, dan bepalen ze ook zelf hoever hun tolerantie gaat.” Terpstra mist een maatschappelijk debat over tolerantie zélf, los van een specifieke context of concreet probleem.
Door: Inge de Vries
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.
Podcast:
Video:
Aankondiging
Zijn we nog steeds zo’n tolerant volk als waar we om bekend staan? Nederlanders kruipen steeds meer in een eigen bubbel. Andere meningen of gewoontes respecteren we steeds minder. Volgens filosoof Marin Terpstra komt dit omdat ons begrip van tolerantie veranderd is: het is niet meer gebaseerd op gedeelde normen en waarden, maar houdt vooral in dat iedereen mag doen wat hij wil. Kom luisteren naar een pleidooi voor een herijking van het begrip tolerantie.
Een hoger goed
Hoe ga je om met normen en waarden die indruisen tegen die van jezelf? Het is een vraag van alle tijden en culturen. Dat we er nu speciaal moeite mee hebben, heeft te maken met een nieuwe opvatting van het begrip tolerantie, zegt filosoof Marin Terpstra. In de oorspronkelijke betekenis is tolerantie namelijk een middel om iets anders te waarborgen, bijvoorbeeld vrijheid van meningsuiting. Maar sinds de jaren ’60 is tolerantie zelf een absolute waarde geworden. Intolerantie is daarmee verboden. Toch, stelt Marin Terpstra, kan een samenleving niet alles tolereren. Samenleven berust op een onderscheid tussen wat goed en wat kwaad is.
Tolerantie in de praktijk
Na zijn lezing gaat Marin Terpstra in gesprek met antropoloog Noelle Aarts. Aan de hand van videofragmenten uit nieuws en actualiteit werpen zij nieuw licht op hoe tolerantie in de praktijk vorm krijgt. Wat gaat er daarbij mis? Hoe komt dat? En kan het ook anders? Denk samen met de sprekers verder over de vraag hoe we weer echt tolerant kunnen worden. Hoe komen we weer echt met elkaar in gesprek? Programmamaker Liesbeth Jansen is gespreksleider.
Over de sprekers
Marin Terpstra is politiek filosoof aan de Radboud Universiteit. Hij bestudeert de geschiedenis van de politieke filosofie, in het bijzonder de spanning tussen politiek en religie. In 2019 verscheen Waarom tolerantie niet de hoogste waarde kan zijn. Over de omgang met heilige zaken, een boek dat hij schreef met filosoof Theo de Wit.
Noelle Aarts is antropoloog aan de Radboud Universiteit. Ze doet onderzoek naar gesprekken tussen stakeholders met verschillende achtergronden en belangen bij complexe thema’s. In 2016 en 2017 werd ze door collega’s verkozen tot de meest inspirerende communicator van Nederland.
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.