04|09|20 Complotdenken: niet onredelijk? | Lezingen door filosoof Harmen Ghijsen en veiligheidsdeskundige Jelle van Buuren

Complotdenken: niet onredelijk? | Lezingen door filosoof Harmen Ghijsen en veiligheidsdeskundige Jelle van Buuren | Vrijdag 4 september 2020 | 20:00 – 21:30 uur | De Lindenberg, Ridderstraat 23, Nijmegen

Video| Podcast | Opinie Harmen Ghijsen in De Gelderlander: Het (on)redelijke aan complotdenken

"Ondanks Covid-maatregelen en goed toegepaste maatregelen publiek interactief betrokken, mooi gedaan. Inhoudelijk verschillende benaderingen van een actuele maatschappelijke situatie. Kortom, erg positief over de avond!" (Uit een deelnemersevaluatie.)

Aankondiging - Vaccinaties veroorzaken autisme, klimaatverandering is een leugen, de aarde is plat en 5G maakt ons kwetsbaar voor het coronavirus. Aanhangers van dergelijke complottheorieën zijn moeilijk te overtuigen van hun ongelijk, en hun ideeën hebben steeds vaker een ontwrichtend effect op onze samenleving. Wat gaat er mis bij complotdenkers? Zijn hun posities werkelijk zo onredelijk als ze lijken, en in wat voor behoefte voorzien complottheorieën eigenlijk? Kom luisteren naar filosoof Harmen Ghijsen en veiligheidsdeskundige Jelle van Buuren die een kijkje achter de schermen van complotdenken geven. Zie de volledige aankondigingstekst onderin.

Verslag - Complotdenken: niet onredelijk?

Na een paar maanden online te hebben geprogrammeerd, organiseerde Radboud Reflects voor het eerst sinds de coronacrisis weer een programma met fysiek aanwezige deelnemers. Complotdenken stond op het programma, iets waarvoor de coronacrisis een enorme voedingsbodem bleek te zijn. Aanhangers van complottheorieën zijn moeilijk te overtuigen van hun ongelijk en hun ideeën hebben steeds vaker een ontwrichtend effect op onze samenleving. Wat gaat er mis bij complotdenkers? Zijn hun posities werkelijk zo onredelijk als ze lijken en in wat voor behoefte voorzien complottheorieën eigenlijk? Filosoof Harmen Ghijsen en veiligheidsdeskundige Jelle van Buuren gaven inzicht in de wereld achter complotdenken en gingen in gesprek met filosoof Frank van Caspel.

Onredelijk?

Complottheorieën zijn er in allerlei soorten en maten. Van bizar tot aannemelijk. Van de theorie dat zogenaamde ‘reptilians’ zich schuilhouden in de lichamen van onze belangrijke wereldleiders, om samen te zweren tegen de mensheid, tot de geloofwaardige theorie dat de tabaksindustrie jarenlang de gezondheidsgevaren van roken verborgen probeerde te houden. Zijn dit soort complottheorieën onredelijk? Volgens filosoof Harmen Ghijsen niet. Vaak wordt ten onrechte aangenomen dat het om bewijs draait en dat complottheorieën daarom onredelijk zijn. Complotdenkers blijven immers  geloven in hun theorieën, ondanks dat er voldoende bewijs is voor het tegendeel. “Wij, weldenkende mensen, weten wel beter,” wordt vaak gedacht. Hiermee schetsen we echter niet het juiste beeld.

Internalisten en externalisten

Als we willen weten wat het verschil is tussen een geaccepteerde theorie en een complottheorie, dan kunnen we kijken naar de filosofie. Harmen Ghijsen legde het verschil uit tussen de ‘internalisten’ en de ‘externalisten’. Internalisten gaan er vanuit dat je voor een gerechtvaardigde overtuiging altijd goede reden en ook goed bewijs moet hebben. Externalisten stellen dat je ook een gerechtvaardigde overtuiging kunt hebben, zonder daar een goede reden voor te hebben. Als voorbeeld noemde hij het gegeven dat Parijs de hoofdstad is van Frankrijk. Daarvoor heb je geen bewijs, maar het is wel gerechtvaardigd om aan te nemen dat dit zo is.

Vertrouwen of bewijs?

Op basis waarvan zijn we dan wel overtuigd van onze kennis, als bewijs daarbij in eerste instantie geen rol speelt? “Op basis van vertrouwen,” stelde Harmen Ghijsen. Er is maar weinig dat we weten op basis van bewijs. Dat bewijs is er natuurlijk wel, maar de meesten van ons kennen dat niet. We geloven wat we geloven op basis van vertrouwen in gangbare bronnen als de overheid en de wetenschap. Dat we hen vertrouwen, baseren we meestal op niet veel meer dan algemene kennis. Er is dus maar weinig dat we weten puur op basis van ons eigen bewijs. Het belang ervan voor het individu wordt dus overschat. Vrijwel altijd draait het om vertrouwen.

Op waarde schatten

Radicale complotdenkers zijn juist extreem gefocust op bewijs, wat blijkt uit leuzen als “wordt wakker!” en “denk voor jezelf!”. Dat terwijl mensen heel slecht zijn in het op waarde schatten van bewijs. Zo lijden we bijvoorbeeld aan confirmation bias. Denk aan de horoscoop die precies blijkt te kloppen. Ook wetenschappelijke data is soms lastig op waarde te schatten volgens Harmen Ghijsen. Stel dat er een test is op een zeldzame ziekte die voor 99% betrouwbaar is en dat de kans om die ziekte te krijgen 1:10.000 is. Tegen je verwachting in testen heel veel mensen positief. Juist omdat de kans om de ziekte te krijgen zo klein is, wordt de 1% onbetrouwbaarheid van de test enorm uitvergroot.

Allemaal vatbaar

De roep om bewijs van complotdenkers gaat volgens Harmen Ghijsen dus te ver. Veel complotdenkers vinden bewijs voor hun theorie in bronnen die ze voor waar aannemen, maar negeren het bewijs van gangbare bronnen. Ze leiden aan comfirmation bias. Het externalisme laat zien dat hetgeen wat je kennis rechtvaardigt buiten het kennende subject zelf kan liggen. Betekent dit dan dat complotdenkers onredelijker zijn dan wij? Op veel vlakken niet volgens Harmen Ghijsen: ook zij geloven op basis van goed vertrouwen en zijn net als wij slecht in het op waarde schatten van bewijs, vatbaar voor confirmation bias en goed in het overschatten van de waarde van bewijs. Wel zijn ze onredelijker in het wantrouwen van gangbare bronnen. Maar ze uitmaken voor gekken is onterecht. Onder de juiste omstandigheden zijn we allemaal vatbaar voor complotdenken.

Maatschappelijke onderlaag

Vertrouwen is inderdaad een sleutelwoord, onderstreepte ook Jelle van Buuren. Wie bepaalt wat waar is? Wie zijn de instituties? Er was bijvoorbeeld een tijd dat de kerk aan de macht was en grote invloed had op de regulering van kennis. Jelle van Buuren noemde nog een ander belangrijk aspect van complottheorieën: de onderliggende voedingsbodem ervan. Ze worden vaak gevoed door grieven en angsten maar ook door hoop op een betere toekomst en een behoefte aan zingeving. Ze geven betekenis aan een chaotische, bedreigende en onbegrijpelijke werkelijkheid. Complottheorieën houden de maatschappij op deze manier een spiegel voor: de aantrekkingskracht ervan zegt dus iets over de tekortkomingen van onze samenleving.

The perfect storm

Over de moord op Pim Fortuyn was destijds bijvoorbeeld veel behoefte aan duiding. Die kwam er echter niet vanuit de overheid. Er kon nog niets losgelaten worden en autoriteiten spraken elkaar tegen, wat leidde tot veel argwaan en zodoende tot complottheorieën. Of neem de coronacrisis. Een groot deel van de wereld ging in lockdown, veel zekerheden zijn weggevallen en er wordt geregeerd per nooddecreet. En dat alles door een virus dat waarschijnlijk ergens op een Chinese markt is ontstaan. “Ik snap wel dat mensen dit niet willen geloven.” The perfect storm noemde Jelle van Buuren de coronacrisis.

Online arena

Jelle van Buuren noemde nog een andere maatschappelijke ontwikkeling die bijdraagt aan de toename aan complottheorieën. Met een muisklik kun je vandaag de dag de wereld bereiken. De poortwachters van de klassieke media worden aan alle kanten overlopen. Op deze manier kan een al langer bestaand gevoel van wantrouwen en onvrede gemakkelijk zijn weg naar buiten vinden. En je kunt van alles kwijt in een complotconstructie. Het is een arena waarin alle politieke eisen en verlangens worden uitgesproken die buiten onze politieke instituties zijn vallen.

Angst voor controle

We moeten volgens Jelle van Buuren niet uit het oog verliezen dat er een grote variatie bestaat aan het type complotdenkers en – theorieën. Het is een groot grijs gebied dat reikt van gezond kritisch wantrouwen tot hermetisch complotdenken. Maar voor alle varianten geldt dat ze risicovol worden wanneer er sprake is van een existentiële dreiging. Dan kan wij-zij-denken of dehumanisering de kop op steken en worden complottheorieën gevaarlijk. We moeten tijdig de angel eruit halen door te onderzoeken wat de drijvende kracht erachter is. Dat is vaak angst voor controle. We hebben er veel aan om dit goed te onderzoeken. We hebben er niets aan om complottheorieën weg te wuiven en complotdenkers uit te maken voor ‘gekkies’.  

Door: Dave Willems

Video

Podcast

Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.

Aankondiging

Vaccinaties veroorzaken autisme, klimaatverandering is een leugen, de aarde is plat en 5G maakt ons kwetsbaar voor het coronavirus. Aanhangers van dergelijke complottheorieën zijn moeilijk te overtuigen van hun ongelijk, en hun ideeën hebben steeds vaker een ontwrichtend effect op onze samenleving. Wat gaat er mis bij complotdenkers? Zijn hun posities werkelijk zo onredelijk als ze lijken, en in wat voor behoefte voorzien complottheorieën eigenlijk? Kom luisteren naar filosoof Harmen Ghijsen en veiligheidsdeskundige Jelle van Buuren die een kijkje achter de schermen van complotdenken geven.

Kentheorie

Aanhangers van complottheorieën zijn vaak bijzonder sceptisch over algemeen geaccepteerde waarheden. Is dat slecht? Het is toch juist goed om niet zomaar dingen voor waar aan te nemen? Als daar niet het probleem zit, waar gaat het kentheoretisch gezien dan wel mis? Harmen Ghijsen vertelt  wat gerechtvaardigde kennis is, en vraagt zich af of complotdenkers daar anders over denken.

Uitbraak

Veiligheidsdeskundige Jelle van Buuren staat stil bij de sociologische aspecten van complotdenken. In zijn lezing vraagt hij zich af waar complottheorieën eigenlijk uitingen van zijn. Gaat het complotdenkers alleen om de waarheid van een specifieke theorie, of staat er meer op het spel? En wat zegt de groei van complottheorieën over de samenleving? Ook staat Van Buuren stil bij het effect dat complotdenkers hebben op de maatschappij.

Na hun lezingen gaan Harmen Ghijsen en Jelle van Buuren in discussie met elkaar en het publiek. Kom luisteren en denk verder over de achtergrond van complotdenken. Filosoof Frank van Caspel is de gespreksleider.

Over de sprekers

Harmen Ghijsen is filosoof aan de Radboud Universiteit. Hij doet onderzoek op het gebied van epistemologie, cognitiefilosofie en wetenschapsfilosofie.

Jelle van Buuren is veiligheidsdeskundige bij het Institute of Security and Global Affairs van de Universiteit Leiden. In zijn huidige onderzoek gaat hij in op de vraag welke rol complotdenken speelt in processen van delegitimisering.

Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.