14|09|20 Livestream: Bekijken en bekeken worden | Lezing door filosoof Simon Gusman
Bekijken en bekeken worden | Lezing door filosoof en cultuurwetenschapper Simon Gusman | Maandag 14 september 2020 | 20.00 - 21.15 uur | LUX, Nijmegen en livestream via Radboud Reflects
Aankondiging - We kijken en we worden bekeken. Voortdurend oordelen we en worden we beoordeeld. Wat voor invloed heeft dit op ons en onze maatschappij? Kom luisteren naar filosoof Simon Gusman die uitlegt dat bekeken worden door andere mensen een fundamenteel onderdeel is van wie wij zijn. Zie de volledige aankondigingstekst onderin.
Verslag - Jezelf zijn in een wereld waarin je kijkt en bekeken wordt
Constant bekijken en beoordelen we andere mensen en zij doen hetzelfde bij ons. Hoe vormt dit gegeven onszelf en onze maatschappij? Kunnen we wel onszelf zijn als je bekeken wordt? Aan de hand van de ideeën van verschillende Franse filosofen legde filosoof Simon Gusman van de Radboud Universiteit in zijn lezing uit hoe we nog onszelf kunnen zijn terwijl we bekeken worden door de ander. Na zijn lezing ging hij in gesprek met filosoof Cees Leijenhorst.
Identiteit
De afgelopen decennia hebben mensen steeds meer keuzemogelijkheden gekregen om hun identiteit vorm te geven. Vaak krijgen we het advies om ‘gewoon onszelf te zijn’, maar dat is niet zo makkelijk als het lijkt, legde Gusman uit. Des te meer we bezig zijn met onszelf, des te unieker we worden. Naarmate we unieker zijn, worden we juist zichtbaarder in de maatschappij. We moeten steeds meer nadenken over hoe wij verschijnen voor ‘de ander’. Er bestaat dus een bepaalde spanning tussen ‘jezelf’ en de ‘ander’.
De blik van de ander
De Franse filosoof Jean-Paul Sartre, grondlegger van het existentialisme, stelde dat iedereen vrij is om zijn eigen identiteit vorm te geven. Je wordt niet helemaal bepaald door de sociale omstandigheden waarin je je bevindt, maar je kunt jezelf vormen. Maar waar is de plaats van andere mensen in dit plaatje? Ook ‘de ander’ heeft vrijheid om zichzelf te vormen en kan dus vrijheid van jou afnemen, zei Gusman.
Wat als je door een sleutelgat kijkt naar mensen die jou niet kunnen zien. Ineens hoor je voetstappen en lijk je toch ‘betrapt’ te worden. Toen Sartre over deze situatie nadacht, voelde hij zich bekeken en beschaamd. In eerste instantie was hij niet bezig met zichzelf, maar toen de ‘ander’ hem leek te betrappen, kreeg hij ineens een identiteit. Dit betekende volgens Sartre dat als je bekeken kan worden, ‘de ander’ ook bestaat als de kijker en een belangrijke rol speelt in het creëren van jouw identiteit.
Gusman legde uit dat mensen volgens Sartre een subjectieve binnenkant hebben en een objectieve buitenkant. Subjectief, omdat jij alleen je eigen binnenkant kunt beleven en objectief, omdat jouw buitenkant juist gezien wordt door andere mensen. Maar Sartre dacht niet dat de identiteit van mensen simpelweg een optelsom is van het bekeken worden en het kijken: van het objectieve en het subjectieve. Hij realiseerde zich dat de mens een optelsom is van twee subjectieve elementen: de eigen subjectieve ervaring en de subjectieve ervaring van de ander. Dit betekent dat een deel van jouw identiteit dus vormgegeven wordt door andere mensen. Een belangrijk punt in het denken van Sartre, legde Gusman uit: “er zijn ook anderen met vrijheid, die ons bekijken.”
De standaard en de afwijking
Andere filosofen vroegen zich af of het bekijken en bekeken worden wel op een gelijke manier gebeurt. Filosofe Simone de Beauvoir stelde dat vrouwen de tweede sekse zijn en continue worden onderscheiden van de man, die beschouwd worden als ‘de standaard’. Zij merkte dat man en vrouw niet per se in hun essentie van elkaar verschillen, maar dat zij toch ongelijk zijn. Dit is nog steeds in de maatschappij te zien, vertelde Gusman, bijvoorbeeld in medicijnenonderzoek, waar het mannelijke lichaam als de standaard wordt gezien. Deze manier om de samenleving te bekijken wordt ook wel the male gaze genoemd. Dit is een zogenaamd ‘neutrale’ blik, welke eigenlijk een mannelijke blik op de wereld blijkt te zijn. Het vrouwelijke perspectief wordt als anders en vreemd beschouwd.
Jezelf zijn
Kunnen we onszelf eigenlijk wel zijn als we dit soort machtsstructuren internaliseren? Of spreekt het feit dat wij mogelijk bekeken worden, en dat wij daar bewust of onbewust ons gedrag op aanpassen, tegen dat wij onszelf kunnen zijn? Volgens Gusman kunnen we nog onszelf zijn. Jezelf zijn is namelijk volgens Sartre te bereiken door te accepteren dat je, in het proces van bekeken worden, door de ander een identiteit wordt opgelegd. De enige manier om jezelf te zijn is niet door te negeren wat de ander over jou denkt, maar door te accepteren dat je het belangrijk vindt wat die ander over je denkt.
Wat als we in een wereld leven waar we niet bekeken worden en waar ‘de ander’ ons niet beoordeelt? Dan hebben de keuzes die we maken ook geen zin, legde Gusman uit. “Je eigen leven heeft alleen zin als er iets op het spel staat: als je keuzes maakt waarvan mensen iets kunnen vinden,” zei hij. Kortom: jezelf zijn is je aantrekken wat de ander van jou denkt. Jezelf zijn is bekeken worden door de ander en alsnog de keuzes maken die jij wilt maken.
Door: Inge de Vries
Video
Podcast
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.
Aankondiging
We kijken en we worden bekeken. Voortdurend oordelen we en worden we beoordeeld. Wat voor invloed heeft dit op ons en onze maatschappij? Kom luisteren naar filosoof Simon Gusman die uitlegt dat bekeken worden door andere mensen een fundamenteel onderdeel is van wie wij zijn.
De blik van de ander
Ondanks dat we onszelf willen voorhouden dat het ons niet uitmaakt hoe anderen over ons denken, zijn er veel filosofen die het bekeken worden tot hoeksteen van onze identiteit hebben gemaakt. Zij stellen dat we het idee dat we altijd bekeken kunnen worden geïnternaliseerd hebben. Dit betekent dat we ons gedragen alsof we altijd bekeken worden en passen ons gedrag hierop aan.
De blik van sociale media en apps
Het gevoel hebben dat iemand naar je staart is vervelend. En wie kent niet het stemmetje van ouders in zijn of haar hoofd als je je niet aan de regels houdt? Ook al zijn die ouders niet in de buurt, toch voelen we ons bekeken. Sociale media versterken dit gevoel en wat te denken van alle apps die ons overal kunnen volgen? Daarmee wordt bekeken worden niet alleen iets dat een rol speelt op persoonlijk vlak, maar gaat bekeken worden op sociaal-politiek niveau ook een steeds grotere rol spelen volgens Simon Gusman.
De blik van de filosoof
Moeten we zo dicht mogelijk bij onszelf blijven, of kunnen we niet anders dan onszelf bekijken middels de blik van de ander? In deze lezing gaat filosoof Simon Gusman in op de rol die bekeken worden speelt in ons leven aan de hand van diverse Franse filosofen.Na de lezing gaat hij in gesprek met de gespreksleider, filosoof Cees Leijenhorst, en gaat hij in op de vragen van fysieke en online deelnemers.
Over de spreker
Simon Gusman is filosoof en cultuurwetenschapper.
Wil je op de hoogte blijven van de activiteiten van Radboud Reflects? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.