26|10|20 Filosofie van het kwaad | Lezing door filosoof Thomas Nys
Filosofie van het kwaad | Lezing door filosoof Thomas Nys | Maandag 26 oktober 2020 | 20.00 – 21.15 uur | LUX, Nijmegen en livestream via Radboud Reflects
Video | Podcast | Verslag - Het kwaad in perspectief
"Zeer informatief, deskundig en helder, ook de nabespreking. Wel lag het tempo erg hoog, dus het was een stevige oefening voor de concentratie. Kortom: alleen maar lof. Hartelijk dank en fijn dat er in deze akelige tijden toch op deze manier de geest weer eens goed gevoed wordt. De bijeenkomsten in de zaal mis ik uiteraard, maar dit is een uitstekend alternatief." (Uit een deelnemersevaluatie.)
Aankondiging - Van Satan en Himmler tot kindermoord en marteling, het kwaad kent vele uitingen. Maar, wat is het kwaad precies? Schuilt het kwaad in personen of ligt het buiten onszelf? En hoe is ons denken over het kwaad veranderd? Kom en denk mee met filosoof Thomas Nys over boosaardigheid, immoraliteit, en de betekenis van het kwaad. Zie de volledige aankondigingstekst onderin.
Verslag - Het kwaad volgens de grote denkers
Wat bedoelen we met ‘het kwaad’ en waarin of in wie schuilt het kwaad? Tijdens deze avond sprak filosoof Thomas Nys vanuit LUX in Nijmegen over de filosofie van het kwaad. Kunnen mensen echt kwaadaardig zijn of is het kwaad iets dat buiten ons ligt? Nys liet aan de hand van een aantal westerse filosofen zien hoe ons denken over het kwaad door de tijd heen veranderd is. Na zijn lezing ging hij in gesprek met programmamaker en ethicus Tjidde Tempels.
Het geordende geheel versus de ongeordende chaos
In het werk van de oude Griekse denkers Plato en Aristoteles is weinig tot niets terug te vinden over het kwaad. Deze denkers hadden überhaupt geen concept van het kwaad: er was een bepaald onvermogen om het kwade te denken. Door in deze werken te focussen op datgene wat als het goede wordt omschreven, verkrijgen we meer kennis over wat deze denkers misschien als het kwaad zagen, aldus Nys. In Plato’s werk komt het idee van orde en organisatie veelvuldig terug. In de organisatie van, bijvoorbeeld, de staat komt ‘het goede’ naar voren. De staat moet volgens Plato dan ook een bepaalde structuur hebben, waarbij de filosoof-koning aan het roer van de samenleving staat. Als dat niet zo is – als het volk leidt – dan ontstaat er desorganisatie en chaos. Aristoteles had een andere opvatting van het goede. Een goed leven is een geslaagd leven, dacht hij: een leven waarin de mens zijn of haar functie als redelijk wezen kan ontplooien. Dit zou betekenen dat het kwaad een onvoltooid en mislukt leven zou zijn. Opnieuw lijkt dit echter ver af te staan van onze huidige opvattingen over het kwaad. Er heeft dus een verschuiving plaatsgevonden in ons denken over het kwaad, legde Nys uit.
Opkomst van het Christendom
Met de opkomst van het Christendom veranderden opvattingen over het kwaad zeer sterk. Als de goede en almachtige God alles gemaakt heeft, hoe kan het kwade dan bestaan? De manicheeërs geloofden dat het kwaad niet van God kwam, maar haar oorsprong vond in een tegenkracht. Volgens die lezing zou God dan ook niet verantwoordelijk zijn voor het kwaad. De filosoof Augustinus verzette zich tegen dit idee. Hij schreef dat het kwade, de duisternis, geen kracht op zichzelf was, maar puur de afwezigheid van licht. Het kwade heeft dus geen eigen essentie, maar “het kwade is gelegen in afwezigheid van het goede,” zo vertelde Nys. Deze gedachte van Augustinus betekende een grote omwenteling in het denken over het kwaad. Deze verandering verplaatste de focus van een kwade tegenkracht naar de menselijke zonde. De mens zelf werd verantwoordelijk voor het kwaad. Ook anno nu worden wij nog steeds beïnvloed door deze filosofische gedachte, zei Nys. Zo geloven wij nog steeds vaak dat kwaad “gelokaliseerd” is in diegene die het kwaad doet: bijvoorbeeld ‘in’ de crimineel die de wet overschrijdt. Deze grensoverschrijding moet in onze huidige samenleving dan bestraft worden als iemand schuldig bevonden wordt.
Rampen en het kwaad
Een aanpassing in ons denken over het kwaad vond plaats na een grote ramp, vertelde Nys. Op 1 november 1775 werd Lissabon geraakt door een vloedgolf en een aardbeving. Veel mensen kwamen om. De Franse denker Rousseau stelde in het licht van deze ramp dat de aandacht verder moest verschuiven naar de mens, in de traditie van Augustinus. Mensen hadden hun huizen niet stevig genoeg gebouwd, vond hij. De mens had dus haar rede niet genoeg gebruikt en dat heeft uiteindelijk tot de ramp geleid. Volgens Rousseau was het kwaad een tekortkoming van de mens, die ontstaan was in de ontwikkeling van presociale naar sociale mens. Voor de presociale mens waren de eigen verlangens begrensd, maar voor sociale mens niet meer. De sociale, samenwerkende mens werd geconfronteerd met een ander, waardoor er een neerwaartse dialectiek van vergelijking ontstond. Er iss altijd iemand om je mee te vergelijken die knapper, intelligenter of succesvoller is, waarmee de eigen verlangens onbegrensd zijn geworden. Om deze ontwikkeling te temperen en ons hier tegen te beschermen moeten we volgens Rousseau enerzijds ruimte creëren voor de ontwikkeling van een authentiek, individueel eigen belang en anderzijds middels de politiek het gezamenlijke belang naar de voorgrond laten komen.
Totalitarisme
Het menselijke kwaad kwam zoals nooit eerder tot uiting tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hoe moeten we dit totalitaire kwaad begrijpen? Nys besprak deze vraag aan de hand van de denkers Isaiah Berlin en Hannah Arendt. Volgens Berlin is er in het totalitarisme geen plek voor het individu. Berlin vond dat er een politiek liberalisme nodig is. In zo’n liberaal systeem ontstaat er een “beschermende bubbel waarin geen overheidsingrijpen geduld zou worden,” en dat zou ons weren tegen het totalitarisme.
Arendt zag in de holocaust een radicaal kwaad. Radicaal, omdat het niet langer een doel-middel rationaliteit in zich droeg, maar enkel gericht was op de totale vernietiging een groep mensen. Daarnaast was dit kwaad banaal: de daders leken niet gemotiveerd te zijn door duivelse of kwaadaardige motieven, maar door alledaagse ambities, zoals carrière maken of een familie onderhouden. Arendts’ antwoord op het kwaad van het totalitarisme is de behoefte aan meer politiek in de vorm van pluralisme. Juist door het totalitarisme is de mens vergeten wat politiek echt betekent, dus we moeten in dialoog treden en verschillende stemmen horen. We keren dus weer terug bij de Griekse denkers en hun democratische ideaal, aldus Nys.
Lessen voor de 21ste eeuw
Nys sloot af met twee lessen voor de 21ste eeuw. Wat moeten we niet vergeten over het kwaad vandaag de dag? Ten eerste stelde Nys dat we niet louter op de historische context van het kwaad moeten focussen, maar juist ook naar onze huidige moeten kijken. We moeten waken voor onze eigen banaliteit in het licht van huidig kwaad als een klimaatcrisis of een vluchtelingenproblematiek. “We zouden waakzaam moeten zijn op die aspecten van ons leven, waar we ons bewust zijn dat er een groot kwaad geschiedt, maar waar we ervoor kiezen – uit eigen belang of uit eigen gemak – dit liever niet te willen zien.” Ten tweede benadrukte Nys het onnoemelijke belang van pluralisme en pluraliteit. We ons moeten realiseren dat er niet één antwoord is op wat het goede leven is: ”dit betekent dat er niet één juist antwoord is op alle morele vragen en een politiek bestel dat geen ruimte laat voor meerdere van die antwoorden is verdacht en gevaarlijk”. Maar, nuanceerde de filosoof, dit betekent niet dat alles evenveel waard is. Pluralisme betekent niet dat er geen juist antwoord is op morele vragen en dat alles waarvan mensen vinden dat het waar of goed is, goed gevonden kan worden. Wij mensen moet de elementen van het kwaad herkennen die er vandaag de dag zijn. Dat betekent kritisch met onszelf, en met elkaar, in dialoog gaan over wat we zien en waar we onze blik van afwenden.
Door: Inge de Vries
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.
Video
Podcast
Aankondiging
Van Satan en Himmler tot kindermoord en marteling, het kwaad kent vele uitingen. Maar, wat is het kwaad precies? Schuilt het kwaad in personen of ligt het buiten onszelf? En hoe is ons denken over het kwaad veranderd? Kom en denk mee met filosoof Thomas Nys over boosaardigheid, immoraliteit, en de betekenis van het kwaad.
Morele horror
Vaak wordt de term het kwaad gebruikt om het ergst mogelijk denkbare te omschrijven. Verkrachting, genocide en marteling worden vaak als morele horror gezien, als het ultieme kwaad. Echter, wat het kwaad precies is, is niet eenduidig. Wat maakt iets of iemand kwaadaardig? Ligt het kwaad buiten onszelf, in de persoon, of in de handeling? En in hoeverre verschilt het kwaad van ‘slechtheid’ of ‘verkeerd handelen’?
Het slechte en het kwade
Is het kwaad simpelweg de afwezigheid van het goede? Bestaan er verschillende soorten kwaad? Op welke manier heeft ons denken over het kwaad door de eeuwen heen vorm gekregen? Filosoof Thomas Nys neemt ons mee door de geschiedenis. Aan de hand van denkers als Aristoteles, Kant en Arendt laat hij zien hoe onze ideeën over immoraliteit, slechtheid en het kwaad veranderd zijn.
Noodzakelijk kwaad
Na zijn lezing gaat Thomas Nys in gesprek over het belang van het kwaad.Nina Tesselaar is gespreksleider. Kunnen we ons het kwaad voorstellen? Hebben we het überhaupt nodig om afschrikwekkend gedrag te duiden? Of is een idee van het kwaad juist noodzakelijk om uiteindelijk het goede te kunnen doen?
Over de spreker
Thomas Nys is filosoof en universitair docent Ethiek bij de Philosophy & Public Affairs Group van de Universiteit van Amsterdam (UvA). Hij promoveerde in Leuven op de betekenis en waarde van autonomie. In zijn huidige onderzoek richt hij zich op (her)evaluering van politieke, morele en ethische concepten in de context van maatschappelijke problemen. In 2019 verscheen onder zijn redactie The Routledge Handbook of the Philosophy of Evil.
Kom je vaker naar de lezingen van Radboud Reflects? Dan is een Radboud Reflects-abonnement misschien interessant.
Wil je op de hoogte blijven van de activiteiten van Radboud Reflects? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.Wil je verder denken over ethische vragen die spelen in jouw organisatie? Bekijk Radboud Reflects Professional – Ethische verdieping voor organisaties.