21|02|25 Politieke rechters? | Lezingen door jurist Hansko Broeksteeg en rechtsfilosoof Ronald Tinnevelt
Politieke rechters? | Lezingen door jurist Hansko Broeksteeg en rechtsfilosoof Ronald Tinnevelt | Donderdag 25 februari 2021 | 20.00 - 21.15 uur | Online | Radboud Reflects en Faculteit der Rechtsgeleerdheid
"Goede opzet. De lezingen waren buitengewoon helder van structuur en inhoud, kort en krachtig, met voldoende diepgang. Discussie tussen de twee inleiders gaf nog extra diepgang en was boeiend en relevant." (Uit een deelnemersevaluatie.)
Aankondiging - Zitten rechters steeds vaker op de stoel van de wetgever? De kritiek op de rol van de rechter neemt toe sinds de uitspraken in de Urgenda-, stikstof- en IS-vrouwenzaak. Trekken rechters steeds meer macht naar zich toe? Of doet de controlerende macht slechts zijn werk? Luister naar jurist Hansko Broeksteeg en rechtsfilosoof Ronald Tinnevelt en denk mee over de vraag of de verhouding tussen recht en politiek onder druk staat. Zie de volledige aankondigingstekst onderin.
Verslag - Politieke rechters: politiek frame of werkelijkheid?
Vanuit verschillende politieke hoeken wordt de rechter ‘te politiek’ genoemd. Zo claimde de VVD in een later gewijzigd verkiezingsprogramma dat de rechter steeds vaker en verder ingrijpt in democratisch genomen besluiten. Zitten rechters echt steeds vaker op de stoel van de wetgever? En staat daardoor de verhouding tussen recht en politiek onder druk? In dit programma van Radboud Reflects en de Faculteit der Rechtsgeleerdheid gaven jurist Hansko Broeksteeg en rechtsfilosoof Ronald Tinnevelt hun kijk op de 'politieke rechter’. Indra Römgens, politicoloog aan de Radboud Universiteit, leidde het gesprek.
De politieke rechter in Nederland
Broeksteeg formuleerde de politieke rechter als “een rechter die te veel ruimte neemt ten opzichte van de volksvertegenwoordiging, op de stoel van de wetgever gaat zitten en zich te veel door eigen opvattingen laat leiden.” Vervolgens besprak hij kritiekpunten op onze rechtsstaat die door verschillende politieke partijen aangedragen worden.
De kritiek in Nederland luidt voornamelijk dat de rechter niet op de stoel van de wetgever mag gaan zitten. Zo werd in de Urgenda-zaak de staat veroordeeld meer te doen tegen de uitstoot van broeikasgassen. Volgens Broeksteeg is de kritiek op dit soort uitspraken van de rechter ongegrond. Rechters doen dit soort uitspraken namelijk alleen binnen een vastgesteld juridisch kader. Soms zijn dit internationale normen, zoals internationale klimaatverdragen in het geval van de Urgenda-zaak. Ook in de stikstofuitspraak werd het wettelijke en internationale milieurechtenkader toegepast. Er is dus gewoon sprake van de toepassing van rechtsnormen. Politici mogen onder de juiste voorwaarden wel kritiek hebben op uitspraken van de rechter, vertelde Broeksteeg. Maar na de rechterlijke uitspraak ligt de bal bij de wetgever: die kan indien gewenst de wet aanpassen.
Kritiek op de internationale rechter
Internationale rechters doen soms vergaande uitspraken. Dan gaat het bijvoorbeeld om het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Maar ook dit Hof houdt zich aan juridische kaders. Als we zijn uitspraakbevoegdheden beperken, waarvoor soms wordt gepleit, zouden we volgens Broeksteeg “het kind met het badwater weggooien”. Hoewel ze de reikwijdte van de uitspraken van het Europees Hof mogen bekritiseren, moeten partijenoppassen om zijn macht volledig in te perken. Op Europees niveau zou daar door landen als Rusland en Turkije maar al te graag gebruik van worden gemaakt.
Eenheid in de Kamer
De toeslagenaffaire heeft veel impact gehad in Nederland. Uit het rapport van de Commissie-Van Dam bleek dat de wetgever, het bestuur, de regering en haar ambtelijke dienst hebben gefaald. Ook was er kritiek op de bestuursrechtspraak. Een daaraan gerelateerde motie die de Tweede Kamer recent aannam, verbaasde Broeksteeg. In deze motie roept de Kamer de regering op om de wet aan te passen, zodat de rechter de geldende wet buiten toepassing kan laten. De rechter krijgt dus meer bewegingsruimte, een opvallende koerswijziging en een signaal dat de Tweede Kamer vertrouwen heeft in de rechter. Zij deelt blijkbaar niet de mening dat rechters te politiek zijn.
Niets nieuws onder de zon
Tegelijkertijd is het frame ‘politieke rechter’ niet nieuw. Waarom het nu als probleem wordt aangemerkt, vond Broeksteeg lastig te zeggen. “Het is een discussie die bij tijd en wijlen opkomt. Welke plek moet de rechter innemen in ons staatsbestel? Dat is geen nieuwe vraag. Wel is er op internationaal niveau een beweging die de rechtspraak ondermijnt.”
Een kwetsbaar huis
Ronald Tinnevelt vertelde dat de structuren van onze rechtsstaat niet in beton gegoten zijn. “Het is geen rustig bezit, geen huis waarin we onbezorgd kunnen slapen.” Daarom moeten we volgens Tinnevelt het debat over de inrichting en de normatieve grondslagen van de rechtsstaat blijven voeren.
Hoe voer je dat debat? Tinnevelt poneerde een aantal vragen die we ons moeten blijven stellen. Wat zijn onze opvattingen over de rechtsstaat en zijn die houdbaar? Denken we op een klassieke manier na over de relatie tussen rechtsstaat en de andere machten: als drie machten die duidelijk gescheiden zijn en waarbij de rechtsstaat alleen de wet toepast en niet aan rechtsvorming doet? Of zien we de rechtsstaat juist als een moeilijke evenwichtsoefening tussen drie machten die elkaar met veel inspanning in balans proberen te houden, maar daarbij onvermijdelijk in elkaars vaarwater komen? In dit debat moeten we volgens Tinnevelt ook aandacht hebben voor de taal die we gebruiken en onze impliciete opvattingen. De manier waarop we praten over de rechtsstaat zegt vaak al verrassend veel over onze opvattingen.
Bezinning
We moeten dus niet krampachtig reageren op kritische vragen over het functioneren van onze rechtsstaat. Er moet ruimte zijn voor bezinning. We moeten ons blijven afvragen wat een rechtvaardige democratische rechtsstaat is en welke rol de drie machten hierin spelen. Het stellen van vragen kan juist waardevol zijn om de “fundamenten van ons kwetsbare huis te dragen en steeds verder uit te dragen.” Daar zit wel een grens aan volgens Tinnevelt. Ongenuanceerde kritiek op de rechtsstaat brengt namelijk de legitimiteit van de rechter in gevaar.
Broeksteeg en Tinnevelt waren het erover eens dat een rechter ‘politiek’ noemen samenhangt met in hoeverre iemand een bepaalde uitspraak apprecieert. Zo was er veel kritiek op de Urgenda-uitspraak, maar waardeerden veel mensen juist wel de uitspraak rondom de avondklok.
Door: Inge de Vries
Video
Podcast
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.
Aankondiging
Zitten rechters steeds vaker op de stoel van de wetgever? De kritiek op de rol van de rechter neemt toe sinds de uitspraken in de Urgenda-, stikstof- en IS-vrouwenzaak. Trekken rechters steeds meer macht naar zich toe? Of doet de controlerende macht slechts zijn werk? Luister naar jurist Hansko Broeksteeg en rechtsfilosoof Ronald Tinnevelt en denk mee over de vraag of de verhouding tussen recht en politiek onder druk staat.
Politieke zaken
Dat rechters steeds vaker in politiek vaarwater terechtkomen zou blijken uit een aantal recente rechtszaken rondom overheidsbeleid. Zo deed de rechter de uitspraak dat IS-vrouwen en hun kinderen terug mogen keren naar Nederland, tot onvrede van een aantal politieke partijen. In de Urgenda-uitspraak werd de overheid op basis van internationale afspraken op de vingers getikt over haar klimaatbeleid. Reden genoeg voor sommige politici om de rechter te verwijten het besturen van het land onnodig te belemmeren en zelfs de democratie uit te hollen. De rechter heeft immers besloten en de politicus zou zich daarbij neer moeten leggen.
Ongegronde kritiek
In hoeverre zijn de verwijten vanuit Den Haag terecht? Jurist Hansko Broeksteeg legt uit waarom de kritiek op de rechter meestal ongegrond is. Er kan volgens hem het een en ander aangemerkt worden op een uitspraak zoals in de Urgenda-zaak, maar dat is iets anders dan ‘op de stoel van de wetgever gaan zitten’. Kritiek uiten mag en politici hebben altijd de mogelijkheid om de wet aan te passen, maar moeten onder bepaalde omstandigheden ook terughoudend zijn. Daarnaast licht Broeksteeg toe waarom we waarde moeten hechten aan een instantie zoals het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, ook al slaat die de plank wel eens mis.
Verkiezingen
Het beperken van de invloed van de rechter is door sommige partijen opgenomen in het verkiezingsprogramma. Het ‘rechtstreeks en vergaand ingrijpen in democratisch genomen besluiten’ zou aangepakt moeten worden. Bepaalde verregaande voorstellen – zoals voorkomen dat stichtingen en verenigingen als Urgenda nog kunnen procederen – zijn inmiddels bijgesteld. Net als het voorstel dat Nederland uitspraken van het EHRM moet kunnen corrigeren. Maar het gevoel van wantrouwen tegenover de rechter is nog springlevend.
Debat over de rol van de rechter?
Betekent dit dat we een nieuw debat moeten voeren over de rol van de rechter? Rechtsfilosoof Ronald Tinnvelt vertelt dat het debat over het wezen en de grondslagen van de rechtsstaat onmisbaar is en in iedere tijd opnieuw gevoerd dient te worden. Hernieuwde reflectie over de plaats van de rechter in onze rechtsstaat is dus onvermijdelijk. Hij vertelt waarom de democratische rechtsstaat een moeilijke evenwichtsoefening is tussen recht en politiek, twee pijlers die elkaar enerzijds aanvullen en anderzijds op gespannen voet met elkaar kunnen staan.
Na hun lezingen gaan Hansko Broeksteeg en Ronald Tinnvelt in gesprek onder leiding van politicoloog Indra Römgens van de Radboud Universiteit.
Over de sprekers
Hansko Broeksteeg is universitair hoofddocent Staatsrecht aan de Radboud Universiteit. Hij doet onder andere onderzoek naar parlementair recht, politiek staatsrecht, (politieke) grondrechten.
Ronald Tinnevelt is hoogleraar Rechtsfilosofie aan de Radboud Universiteit. Hij onderzoekt de grondslagen en de kwetsbaarheid van de democratische rechtsstaat, in bijzonder de relatie tussen recht en democratie.
Draag je Radboud Reflects een warm hart toe? Steun ons dan met een financiële bijdrage en doneer.
Wil je op de hoogte blijven van nog meer verdiepende lezingen? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.
Wil je verder denken over ethische vragen die spelen in jouw organisatie? Bekijk Radboud Reflects Professional – Ethische verdieping voor organisaties.