21|04|01 De filosoof en het coronadebat | Lezing en gesprek met filosofen Paul van Tongeren, Daan Roovers en Marli Huijer - Overdracht van de titel Denker des Vaderlands
De filosoof en het coronadebat | Lezing en gesprek met filosofen Paul van Tongeren, Daan Roovers en Marli Huijer - Overdracht van de titel Denker des Vaderlands | Donderdag 1 april 2021 | 20.00 – 21.30 uur | Online | Radboud Reflects en Stichting Maand van de Filosofie
Podcast | Video | Verslag - De filosoof en het coronadebat
"Leuke manier om de titel Denker des vaderlands over te dragen. Dat zorgt voor een beter beeld. Mooi om te zien ook hoe elke filosoof het op een persoonlijke manier invult." (Uit een deelnemersevaluatie)
Aankondiging - Hoe stel je je als filosoof op in het publieke gesprek? En welke lessen kunnen we trekken uit de huidige crisis? Wanneer we kijken naar het coronadebat, dan zien we onze opmerkelijke omgang met ziektebestrijding, ons ongeduld en dat we vaak praten in termen van ‘schuld’. De huidige Denker des Vaderlands, filosoof Daan Roovers, draagt het stokje over aan de nieuwe, filosoof Paul van Tongeren. Luister naar hun kijk op het publieke gesprek. Zie de volledige aankondigingstekst onderin.
Verslag - Verruim je perspectief, ook in de pandemie
De Denker des Vaderlands brengt de filosofie naar een breed publiek en verbindt haar met de actualiteit. Wat houdt dat in? In het bijzonder, wat is de rol van de filosofie in de coronacrisis? Radboud Reflects en de Stichting Maand van de Filosofie organiseerden hierover een gesprek, waarin emeritus hoogleraar wijsgerige ethiek Paul van Tongeren werd ingeluid als nieuwe Denker des Vaderlands. Hij ging in gesprek met Daan Roovers, afzwaaiend Denker des Vaderlands en docent publieksfilosofie, en Marli Huijer, naast voormalig Denker des Vaderlands ook hoogleraar publieksfilosofie en voorzitter van de Stichting Maand van de Filosofie. Ethicus Marcel Becker leidde het gesprek.
Diversiteit
Marcel Becker opende de avond en sprak met Marli Huijer. Na een gesprek over de selectie van de nieuwe Denker des Vaderlands, vroeg Becker: “Wat moet je eigenlijk kunnen om Denker des Vaderlands te worden?” Waarop Huijer antwoordde: “Je moet in staat zijn om te reflecteren op gebeurtenissen die zich voordoen in de samenleving. Dat betekent dat je deze filosofisch in een kader kan zetten, dat je ze filosofisch kan duiden en misschien wel de diepere laag ervan kan laten zien.” Daarvoor kiest de stichting graag uiteenlopende filosofen, om de diversiteit van de filosofie te laten zien.
Publiek denken
Vervolgens kreeg Daan Roovers het woord om uit te leggen hoe zij haar taak had opgevat. Roovers: “Mijn stem verheffen zonder te opiniëren. dat overigens niet eenvoudig was. Als ik gebeld werd om deel te nemen aan een pittig debat over een verhitte kwestie of een quote in de krant, was de eerste vraag altijd: Wat vindt u hiervan? Dan zei ik: Je moet me niet vragen wat ik ervan vind, je moet me vragen hoe we hierover kunnen denken.” De filosofie dient ons te betrekken bij het denken over politiek en moraal. “Publiek denken,” noemde Roovers haar methode: “Hardop denken, interactief en met het oog op onze gezamenlijkheid.” Want denken, aldus Roovers, kun je niet uitbesteden.
Liefde voor denken
Vervolgens vertelde Paul van Tongeren hoe hij zijn taak opvat. Hij was blij met de visie van Roovers: “Omdat ik toch ook weleens bezorgd ben geweest: Er gaan verschillende omschrijvingen rond van wat de Denker des Vaderlands moet doen en ik herken mij niet evenzeer in alle verschillende omschrijvingen.” In het werk van Huijer, Leve de publieksfilosofie, vond hij een omschrijving waar hij geheel achter stond: “De liefde voor de filosofie delen met een groot publiek, dat is inderdaad wat ik heel graag zou doen. Het is een beetje zoals het iemand leren luisteren naar muziek die je heel mooi vindt. Uiteindelijk werkt maar één ding en dat is zeggen: Kom, luister maar, gaan denken en hopen dat het overslaat: Het plezier in het zoeken naar inzicht.”
Het is wel een uitdaging om die liefde voor het denken in verschillende media over te brengen, vanwege tijdsgebrek, maar ook vanwege de prominentie van de actualiteit. Dat is lastig, want filosofie draait niet om feitenkennis, maar om de betekenis van feiten en gebeurtenissen. Dit vereist afstand: “De eerste stap die de filosoof moet doen is een stap terug, om vanuit daar overzicht proberen te krijgen.” Op die manier kan de filosoof het debat aanvullen door nuances aan te brengen, kwesties in beeld te brengen die over het hoofd worden gezien en te herkennen waarin voor- en tegenstanders juist overeenstemmen. “Wat mij betreft is het de taak van de filosofie om een spiegel voor te houden aan onszelf. Dat is een bolle spiegel, waarin we onszelf zien in een grotere omgeving.”
Cijfers in crisistijd
Na een kleine ceremonie, waarin de titel van Denker des Vaderlands officieel werd overgedragen aan Van Tongeren, gingen de drie denkers met elkaar in gesprek. Becker vroeg Van Tongeren welke betekenissen hij gedurende de coronacrisis had zien verschuiven. Van Tongeren: “Iets wat opvalt is onze merkwaardige fascinatie met cijfers. Wat weten we nu eigenlijk als we die cijfers kennen?” Het deed Van Tongeren denken aan de deugdethiek: deugden zijn goede uitkomsten van vormingsprocessen, maar hier lijken we onszelf ongewild te vormen tot cijferfanatici.
Roovers stemde hiermee in. “Wat ik prettig vind aan de rol die de wetenschap weer iets meer opeist in het publieke domein, is dat er collectieve kennis is die een zekere voorspellende waarde heeft, in de politiek gehoord wordt en op basis waarvan beleid wordt gemaakt.” Andere thema’s, zoals het klimaat, kunnen daar ook van profiteren. Maar de gerichtheid op cijfers moet ons geen vals gevoel van zekerheid geven.
Huijer gaf vervolgens aan dat onze ervaring niet noodzakelijk overeenkomt met de wetenschappelijke cijfers. Tevens, welke focus leggen die cijfers bloot? Huijer: “In het OMT zitten geen economen, sociologen en psychologen, en geen kunstenaars: allerlei sectoren in de samenleving die mee zouden moeten denken.” Zo dreigen we zaken over het hoofd te zien. “Het is ongelooflijk slecht voor het publieke domein als mensen elkaar er niet kunnen ontmoeten, zoals op terrassen en in cafés, die bij de burgerlijke publieke sfeer horen. Dat heeft desastreuze gevolgen voor de sociale cohesie in de samenleving.”
Perspectieven bieden
Voordat de drie denkers ingingen op vragen uit het publiek, bespraken zij een observatie van Roovers. De gezette termijnen tussen persconferenties, aldus Roovers, veranderen de ervaring van tijd. Een beperkte tijdshorizon verdringt het langetermijnperspectief, dat tot ledigheid leidt. Van Tongeren: “Dat vond ik een mooi voorbeeld van wat je als filosoof zou kunnen doen. Iets laten zien dat, als je het goed laat zien, onmiddellijk herkend wordt.” Huijer constateerde dat de benoemde ledigheid betekenis doet wegvallen: “Als je een ritme in je leven hebt, dan krijg je vanzelf ook betekenissen, want ritmes ‘betekenen’ het leven.”
Dit bracht de thema’s van de avond samen. De publieksfilosoof spreekt over de betekenis van feiten en gebeurtenissen. Wat Huijer betreft, mag de filosoof daarbij best standpunten innemen, of moet wellicht zelfs. Roovers en van Tongeren willen mensen vooral aan het denken zetten. Allemaal presenteerden zij filosofie als een zoektocht naar andere perspectieven.
Dit verslag is geschreven door Florian van der Zee, als onderdeel van de Research Master Filosofie aan de Radboud Universiteit.
Video
Podcast
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.
Aankondiging
Hoe stel je je als filosoof op in het publieke gesprek? En welke lessen kunnen we trekken uit de huidige crisis? Wanneer we kijken naar het coronadebat, dan zien we onze opmerkelijke omgang met ziektebestrijding, ons ongeduld en dat we vaak praten in termen van ‘schuld’. De huidige Denker des Vaderlands, filosoof Daan Roovers, draagt het stokje over aan de nieuwe, filosoof Paul van Tongeren. Luister naar hun kijk op het publieke gesprek.
Delfisch orakel
Volgens Paul van Tongeren wordt het publieke gesprek wel gevoerd, maar praten de verschillende partijen vaak langs elkaar heen. Het gebeurt op een verstrooide manier, op vele plaatsen en zonder duidelijke regie. Er is sprake van alles behalve een gezamenlijk gesprek. Als nieuwe Denker des Vaderlands zet hij zich af tegen het idee dat het de rol van de filosoof is zich te engageren in het debat. De aard van de filosofie vereist volgens Van Tongeren in de eerste plaats iets anders, namelijk afstand nemen en een stap terug doen. Filosofie gaat volgens hem over de aansporing van het Delfisch orakel: ken jezelf.
Spiegel voorhouden
Als Denker des Vaderlands wil Paul van Tongeren de samenleving vooral een spiegel voorhouden. Daarmee zou ons in het coronadebat opvallen dat de wetenschap al vanaf het begin van de moderniteit zoekt naar mogelijkheden tot levensverlenging, iets wat in schril contrast staat met de moeite die we doen voor de meest elementaire gezondheidszorg in arme delen van de wereld. Wat ons ook zou opvallen is dat we graag spreken in termen van ‘schuld’: Trump gaf de Chinezen de schuld van het virus en even hardnekkig spreken we van een Britse, Zuid-Afrikaanse of Braziliaanse variant. Met de filosofische spiegel zien we ook dat onze samenleving wordt geleid door ongeduld, ook in coronatijd. Waarom is wachten steeds moeilijker geworden en wat is een deugdzame manier van wachten?
Voormalig Denker des Vaderlands, Daan Roovers en de nieuwe Denker des Vaderlands, Paul van Tongeren geven hun kijk op de rol van de filosoof in het publieke gesprek. Filosoof Marli Huijer, voorzitter van Stichting Maand van de Filosofie, draagt de titel over van Daan Roovers aan Paul van Tongeren.
Filosoof Marcel Becker is gespreksleider.
Over de spreker
Paul van Tongeren is de nieuwe Denker des Vaderlands. Hij is emeritus hoogleraar Wijsgerige ethiek aan de Radboud Universiteit. Hij was daarnaast bijzonder hoogleraar wijsbegeerte namens de Radboud Stichting aan de Universiteit Leiden en buitengewoon hoogleraar ethiek de KU Leuven en geassocieerd onderzoeker van de Universiteit van Pretoria (Zuid-Afrika).
Naast zijn academische werk houdt Van Tongeren zich al ruim twintig jaar intensief bezig met publieksfilosofie. Hij publiceert populaire boeken op basis van zijn grootste interesses: de deugdethiek van Aristoteles en het nihilisme van Friedrich Nietzsche. In 2013 won hij met Leven is een kunst de Socratesbeker voor het urgentste en oorspronkelijkste Nederlandstalige filosofieboek.
Hij schreef zijn eerste essay als Denker des Vaderlands, anoniem in de Volkskrant.
Bekijk ook de Radboud Reflects @Home video Corona en de dynamiek van de massa | Interview met filosoof Paul van Tongeren.
Daan Roovers is universitair docent Publieksfilosofie aan de Universiteit van Amsterdam en is van 2019 tot 2021 Denker des Vaderlands. In deze periode zet ze zich vooral in voor ‘publiek denken’: hoe kunnen wij gezamenlijk verder komen? Politiek gaat namelijk over ons, en de vragen die we daarbij stellen moeten we weer onderdeel maken van ons dagelijks leven.
Marli Huijer is hoogleraar Publieksfilosofie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en voorzitter van Stichting Maand van de Filosofie. Ze was Denker des Vaderlands van 2015 tot 2017.
Dit is een programma van Radboud Reflects en de Stichting Maand van de Filosofie. Het thema van de Maand van de Filosofie is: De natuur was hier. Jaarlijks worden in april door heel Nederland en Vlaanderen filosofische nachten, programma’s, lezingen, debatten en festivals georganiseerd. Elk jaar verschijnt er een nieuw filosofisch essay, een filosofisch kinderboek, wordt de Socratesbeker uitgereikt aan het beste filosofieboek van het afgelopen jaar, en eens in de twee jaar wordt een nieuwe Denker des Vaderlands uitgeroepen.
Draag je Radboud Reflects een warm hart toe? Steun ons dan met een financiële bijdrage en doneer.
Wil je op de hoogte blijven van de activiteiten van Radboud Reflects? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief. Wil je verder denken over ethische vragen die spelen in jouw organisatie? Bekijk Radboud Reflects Professional – Ethische verdieping voor organisaties.