Verslag - De filosoof en het coronadebat
Welke rol vervult de filosoof in het publieke debat? Niemand beter om deze vraag aan voor te leggen dan de voormalige én de nieuwe Denker des Vaderlands. Tijdens deze lezing, georganiseerd door Radboud Reflects en Stichting Maand van de Filosofie, droeg de huidige Denker des Vaderlands Daan Roovers het stokje over aan haar opvolger Paul van Tongeren. Filosoof Marli Huijer droeg de eretitel over en discussieerde mee over de rol van de filosoof in debatten zoals het coronadebat. Filosoof Marcel Becker leidde het gesprek.
Elke dag optreden
Aan het begin van de avond ging Becker kort in gesprek met Huijer, voorzitter van Stichting Maand van de Filosofie en voormalig Denker des Vaderlands, over de procedure achter het kiezen van een nieuwe denker. Hoe gaat dat eigenlijk? Huijer: “We houden bijna een jaar geheim wie de nieuwe Denker des Vaderlands wordt. Een initiatiefgroep draagt mensen voor. Het bestuur krijgt vervolgens drie namen waaruit het mag kiezen.” Het streven daarbij is om diversiteit aan te brengen in de reeks Denkers, zowel qua filosofie als qua achtergrond.
De belangrijkste taak van de Denker des Vaderlands is het reflecteren op wat er gebeurt in de samenleving, aldus Huijer. Een Denker des Vaderlands kan rekenen op een drukke agenda. Daan Roovers had 167 optredens in haar eerste jaar. Huijer: “Je kunt feitelijk elke dag optreden, soms zelfs meerdere keren per dag als je dat fysiek aankunt.”
Denken kun je niet uitbesteden
De afgelopen jaren heeft Daan Roovers het Denkerschap verbreed. Roovers schreef twee jaar geleden dat filosofie niet noodzakelijk leidt tot opinies die waardevoller zijn dan andere. Dat leverde destijds veel reacties op in de trant van: ‘eindelijk iemand die niet wil meedraaien in het overspannen opinieklimaat’. Toch is het nog niet zo eenvoudig om je stem te laten horen zonder te opiniëren, vervolgde Roovers: “De eerste vraag bij een debat over een verhitte kwestie was altijd: ‘Wat vindt u hiervan?’ Dan zei ik: dat is niet zo belangrijk. Je moet me niet vragen wat ik ervan vind, je moet me vragen hoe we hierover kunnen denken.”
De coronacrisis heeft het Denkerschap van Roovers in twee helften geknipt. Sinds de crisis heeft het debat zich vernauwd: Het coronavirus hangt boven elke lezing. Wat heb je dan aan een Denker des Vaderlands? Roovers: “Ik wilde me niet mengen in het debat over meer of minder maatregelen. Dat zijn geen filosofische posities. In plaats daarvan heb ik mijn denken gedeeld als daar beroep op werd gedaan en gesprekken gevoerd met professionals, zoals verpleegkundigen en burgemeesters. Denken kun je niet uitbesteden. Ook niet aan een Denker des Vaderlands.”
Over haar opvolger Paul van Tongeren zei Roovers het volgende: “Ik heb vroeger veel colleges gehad van Paul van Tongeren. Hij is voor mij eerder een leermeester dan een opvolger, maar nu dus ook het tweede. De vraag ‘Wat betekent dit voor ons?’ ligt nog levensgroot voor ons. Als Paul de komende twee jaar ook maar iets van het vuur kan ontsteken bij Nederland zoals hij dat bij mij deed in de jaren ’90, dan is dat een geweldig geschenk, een klein wonder van grote betekenis.”
Een spiegel voorhouden
Vervolgens was het woord aan Paul van Tongeren: “Ik zie het als mijn taak, als Denker des Vaderlands, om de liefde voor de filosofie te delen met een groot publiek. Je kunt niet precies aangeven wat het nut daarvan is. Het is een beetje als iemand leren luisteren naar muziek die je mooi vindt. Dat moet je in de filosofie ook doen, zeggen: ‘luister maar’.”
“Iemand liefde voor de filosofie bijbrengen betekent: iets delen en hopen dat het overslaat. Het zoeken naar inzicht geeft een groot genot. Zoals Aristoteles zei: ‘Het geluk van de gelukkige wordt nog groter wanneer hij het weerspiegeld ziet in de ogen van zijn vriend’. Precies daarom is online onderwijs zo frustrerend, omdat je in de ogen niets ziet.”
De filosoof kan een bijdrage leveren aan het maatschappelijk debat, maar wel op een andere manier dan de deskundigen die we voornamelijk zien in de media. Van Tongeren: “De filosoof heeft als filosoof geen kennis van de feiten. Filosofische deskundigheid gaat over de betekenis van de gebeurtenissen. De filosoof zet een stap terug uit de hitte van het gevecht om het overzicht te krijgen.”
Wat is uiteindelijk de taak van de filosofie, volgens de nieuwe Denker des Vaderlands? “Filosofie bestaat om een spiegel voor te houden aan onszelf, niet alleen voor ons als persoon, maar ook als samenleving.”
Cijfers, tijdsbesef en troost
Tot slot gingen Paul van Tongeren, Daan Roovers en Marli Huijer met elkaar in gesprek over de coronacrisis. Het eerste onderwerp dat van Tongeren wilde uitlichten, is onze merkwaardige fascinatie met cijfers: “Ook ik kijk elke dag naar de cijfers over de coronacrisis. We zijn nog nooit zo sterk gefascineerd geweest door cijfers als in de tijd van deze pandemie. Je moet jezelf haast dwingen om niet te kijken.” Roovers vulde aan: “We praten ons valse zekerheid aan met cijfers. De cijfers halen complexiteit weg, ze reduceren iets tot één simpele oorzaak. Dat maakt het prettiger om mee om te gaan.” Marli Huijer benadrukte dat de keuze over welke cijfers je presenteert, een normatieve keuze is.
Wat doet de lockdown met ons besef van tijd? Roovers: “Ik merkte bij mezelf dat de termijn van drie weken tussen de persconferenties net niets is. Het is te lang om niets te doen, maar te kort om écht wat te doen. De beperkte tijdshorizon breekt ons mentaal op en maakt het moeilijk om naar de lange termijn te kijken.” Van Tongeren: “We ervaren ineens lege tijd, het ritme van de dag valt weg.”
Kan filosofie troost bieden in de crisis? Volgens Huijer is dit niet de taak van de filosofie: “Je kunt wel naar troost zoeken, maar het is gewoon een rotprobleem waar we mee zitten. Waarom moeten we meteen op zoek naar verzoening of troost? Waarom nemen we niet eerst deze ervaring serieus? De vraag over hoe je met de situatie omgaat vind ik belangrijker dan meteen op zoek gaan naar troost. Troost kan je zelfs apathisch maken en je kritische houding onderdrukken.”
Door: Thijs Meeuwisse