Opinie - Klimaat en waarschijnlijkheid door René ten Bos
Ooit leverde de wetenschap ons zekere kennis. Dat betekende dat men niet kon twijfelen aan die kennis. De wiskunde was wat dat betreft een voorbeeldige wetenschap. Wie twijfelde aan de juistheid van de Stelling van Pythagoras was een idioot.
Nog steeds zijn er wetenschappelijke zekerheden. Laat daar geen twijfel over bestaan. Maar tegenwoordig zijn diezelfde wetenschappen steeds meer in de ban gekomen van iets wat een beetje lijkt op zekerheid maar wat geenszins hetzelfde is: waarschijnlijkheid. Tal van wetenschappen bieden geen zekerheid meer, maar ‘slechts’ waarschijnlijkheid.
Dit geldt zeker ook voor een wetenschap die zich bezighoudt met een crisis waar de burgers in onze samenleving steeds vaker mee te maken krijgen: klimaatopwarming. Ook hier zijn er geen onverbiddelijke wiskundige wetmatigheden. Tegelijkertijd maakt het gebrek aan zekerheid de problemen niet bepaald minder dreigend. Zelfs als de voorspellingen van de klimatologen slechts een beetje uit lijken te komen, is het voor de hele samenleving alle hens aan dek.
Veel mensen worden hopeloos onrustig van die waarschijnlijkheid en willen zekerheid. Ten onrechte. Het gaat uiteindelijk slechts om een woord en niet om iets wat zich in de werkelijkheid voordoet of afspeelt. Waarschijnlijkheid vergt, zou ik willen zeggen, een bepaald soort houding die veel mensen moeilijk vinden op te brengen. Ik zou die houding willen omschrijven als een liefde voor het opschorten van snelle meningen en oordelen.
Wat bedoel ik daarmee? Er zit een dubbelzinnigheid in het woord ‘waarschijnlijkheid’ zelf. Enerzijds drukt het woord uit dat werkelijkheid zo in elkaar steekt dat de waarheid door de schijn heen dringt. Dat betekent dat de waarheid door iets heen dringt wat ze zelf niet is. Dat lijkt heel mooi. In de werkelijkheid verdringt de waarheid uiteindelijk altijd de schijn. Feiten winnen het uiteindelijk van leugens en nepnieuws. Iedereen zal uiteindelijk het genoegen van de zekerheid smaken. Ons vertrouwen in orde van de wereld blijft onaangetast.
Anderzijds wordt het andere koek als de triomf van feiten alleen maar slecht nieuws met zich meebrengt. Soms hebben mensen goede reden te hopen dat de schijn altijd sterker blijft dan de waarheid. Daar betalen ze wel een prijs voor, want ze geven het vertrouwen in een rationele en begrijpelijk orde van de werkelijkheid op. Ze dompelen de mogelijke waarheid op voorhand al onder in een bad van schijn.
Wat waarschijnlijkheid ons echter leert, is dat in onze werkelijkheid waarheid en schijn elkaar in een merkwaardige balans houden. Het woord leert ons niet te vertrouwen op waarheid en ook niet op schijn. Anders gezegd, het leert ons dat we onze oordelen over hoe de wereld in elkaar zit steeds weer moeten opschorten. Ik denk dat in dat opschorten iets troostrijks zit, niet omdat het ontkent wat er zou kunnen gebeuren, maar omdat het ruimte openlaat in een denkwereld die vaak verstikkend is.
Wat dat betreft kunnen we nog wat leren van de beroemde kardinaal Robertus Bellarminus (1542-1621). Toen deze merkte dat veel collega’s de wetenschappelijke ontwikkelingen van hun tijd een bedreiging vonden voor het christelijke wereldbeeld, zei hij dat die wetenschap absoluut geen bedreiging voor het geloof en voor de kerk kon zijn, omdat ze slechts het predicaat ‘waarschijnlijkheid’ verdienden. De kardinaal was volgens mij allesbehalve een irrationele idioot, maar gaf uitdrukking aan een houding die ik ook tegenwoordig veel mensen zou willen toewensen.
René ten Bos is hoogleraar Filosofie van de managementwetenschappen aan de Radboud Universiteit en voormalig Denker des Vaderlands. Op maandag 17 mei 2021 gaat hij verder in op bovenstaand thema in zijn lezing Meteosofie. De wijsgeer en het weer. Deze livestream van Radboud Reflects en het Radboud Green Office is gratis te volgen. www.ru.nl/radboudreflects.