21|10|28 Monsters en gruweldrang | Lezing en gesprek met religiewetenschapper Arjan Sterken en filoloog Sándor Chardonnens
Monsters en gruweldrang | Lezing en gesprek met religiewetenschapper Arjan Sterken en filoloog Sándor Chardonnens | Donderdag 28 oktober 2021 | 20.00 - 21.30 uur | Theaterzaal C, Radboud Universiteit | Radboud Reflects
"De lezingen waren interessant en het gesprek achteraf was erg leuk om bij te wonen." (Uit een deelnemersevaluatie.)
Aankondiging - Halloween is de tijd van monsters, spoken, uitgeholde pompoenen en griezelige figuren. Maar waar komt onze fascinatie met monsters eigenlijk vandaan? Waarom zoeken we zo graag die angst en het enge op in monsters en horrorverhalen? En wat is de culturele betekenis en functie van spoken, demonen en andere bovennatuurlijke gruwelwezens? Trek je engste kostuum aan en kom luisteren naar religiewetenschapper Arjan Sterken en filoloog Sándor Chardonnens over monsters, demonen, geesten en de menselijke gruweldrang. Zie de volledige aankondigingstekst onderin.
Verslag - Monsters en gruweldrang
Halloween staat voor de deur. Tijdens Halloween zoeken we de griezeligste kant van onszelf op, en gaan we verkleed als monsters. Maar waar komt de menselijke fascinatie voor monsters en gruwelbeesten eigenlijk vandaan? Waarom zoeken we het bovennatuurlijke op? Tijdens het programma van Radboud Reflects, in een griezelig aangeklede Theaterzaal C, doken religiewetenschapper Arjan Sterken en filoloog Sándor Chardonnens, beide van de Radboud Universiteit, in de wereld van monsters. Na hun lezingen gingen de wetenschappers in gesprek met programmamaker bij Radboud Reflects Wouter Veldman. Ook het publiek, dat zich speciaal voor de gelegenheid had uitgedost in hun engste outfit, nam deel aan de discussie.
De monstercultuur en onze angsten
De avond ving aan met de lezing van Arjan Sterken over de betekenis van monsters. Zorgvuldig betrad hij de cirkel die om de katheder was geplaatst, om boze geesten buiten de deur te houden. Sterken: “Er zijn monsters onder ons. En daarmee bedoel ik niet alleen de verklede mensen in het publiek. We spreken over de ander als het monster. De vijand of onbekende krijgt al snel monsterlijke trekken.”
Die categorisering van de ander als monster zegt niet zoveel over de ander, maar veel meer over onszelf, aldus de religiewetenschapper. “Monsters hebben ons iets te zeggen,” stelde Sterken, “en daar moeten we naar luisteren, of we dat nu willen of niet.” We beschouwen de mensen buiten onze cirkel als monsters, omdat we hun gebruiken niet kennen en niet weten hoe ze zich tot ons verhouden. Als voorbeeld haalde Sterken de jood aan, die in Nazi-Duitsland als vijandig werd afgebeeld. Dat beeld was niet nieuw, volgens de wetenschapper: al in de Middeleeuwen deden verhalen de rondte over joden die kinderen aten en hun bloed dronken. Sterken: “De jood werd gezien als binnendringer in de Germaanse cultuur. Totale onzin natuurlijk, maar het was een sterk geloof.”
Waar komt de monstercultuur vandaan? Om die vraag te beantwoorden, haalde Sterken de zeven monsterstellingen van Jeffrey Jerome Cohen aan. Volgens Cohen reflecteren monsters specifieke culturele angsten. Sterken: “Een monster kun je doden, maar de angst blijft bestaan. Het monster keert terug, in welke gedaante dan ook.”
Monsters zijn niet eenvoudig te categoriseren. Vaak zijn het samenraapsels van verschillende wezens. “Monsters breken met de normale categorieën die we hanteren,” aldus Sterken. “Ze staan daarom voor een existentiële angst: namelijk dat ons wereldbeeld niet het juiste is.”
Een zoektocht naar geesten
Vervolgens gaf filoloog Sándor Chardonnens zijn duiding van onze gruweldrang, waarin hij focuste op tovenaars. Hij begon met een anekdote, over zijn zoektocht naar bijzondere wezens: “Ik ben stad en land afgereisd, of eigenlijk zelfs het hele universum. Om te beginnen in de hemel. Helaas bleek de poort dicht te zijn. Ik ben toen maar over de muur gesprongen om binnen te komen.” In de hemel bood Christus hem nog aan om mee te eten, maar Chardonnens moest door. Hij had namelijk nog een eetafspraak in de hel. Hij vervolgde enthousiast: “In de hel waren ze heel gastvrij: de poort stond gewoon open. Eenmaal in de eetzaal vond ik al snel de tafel met een bordje ‘Radboud Universiteit’. Alle grote namen schoven aan, waaronder Lucifer. Die bleek ook op de campus te werken, alleen op een andere verdieping dan ik.”
Wat probeerde Chardonnens met dit verhaal duidelijk te maken? “Velen zullen zeggen dat dit verhaal onmogelijk is,” stelde de filoloog. “Maar ik wil aangeven dat je als mens echt interactie kunt hebben met bovennatuurlijke wezens. De engelen en demonen in schilderijen zijn geen metaforen, het zijn wezens die onafhankelijk van ons bestaan in het universum zijn en iets kunnen zeggen over goed en kwaad.”
Tovenaars en het kwaad
Het ene wezen is het andere niet. Chardonnens wees drie categorieën aan, waarop de tovenaar kon terugvallen: de ongevallen engelen, de gevallen engelen, en de overige geesten. Onder die laatste vallen onder andere feeën, geesten van overledenen en klopgeesten. Chardonnens: “Als je goed wilde, kon je bij alle drie terecht. Maar wie kwaad in de zin had, kon alleen aankloppen bij de gevallen engelen en overige geesten. Voor de ongevallen engelen ging het spelen met iemands vrije wil te ver.”
De tovenaar had verschillende redenen om op geesten terug te vallen. Chardonnens noemde er drie: “Ten eerste hebben geesten geheimen die ze kunnen prijsgeven. Ten tweede kon de tovenaar ze gebruiken voor zinsbegoocheling. En ten derde kunnen geesten veel klusjes voor je doen, zoals een dief dwingen een gestolen goed terug te brengen.”
Was de tovenaar een slecht mens? Helemaal niet, meende Chardonnens: “Tovenaars zagen zichzelf als onwijs goede christen. De demon staat buiten hem. De tovenaar kan met het kwaad omgaan, omdat het kwaad niet in hem zit.”
Vermakelijk of schadelijk?
Monsters zien we tegenwoordig vaak als onschuldig vermaak. Denk aan de vele horrorfilms of de vieringen rondom Halloween. Maar het afschilderen van de jood als monster, zoals Arjan Sterken in zijn voorbeeld uitlichtte, is verre van onschuldig. Waar ligt de grens tussen onschuldig vermaak en schadelijke complottheorieën? Sterken: “QAnon wordt vaak genoemd, maar blijft een kleine groep. Monsters leven ook onder de groep waar wij toe behoren. Veel van onze ideeën zijn desastreus voor anderen. In Nederland hebben we verhalen over de Gouden Eeuw, maar we vergeten wie we destijds hebben uitgebuit. Het is gemakkelijk om anderen als monsterlijk te bestempelen, maar misschien zijn wij ook monsters voor anderen.” Chardonnens vulde aan: “In de moderne praktiserende magie is er onderscheid tussen witte magie en chaos magic. Het eerste schaadt anderen niet, het tweede wel. Als je schade aanricht in de echte wereld, ga je een stap te ver.”
Door: Thijs Meeuwisse
Video
Podcast
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.
Aankondiging
Halloween is de tijd van monsters, spoken, uitgeholde pompoenen en griezelige figuren. Maar waar komt onze fascinatie met monsters eigenlijk vandaan? Waarom zoeken we zo graag die angst en het enge op in monsters en horrorverhalen? En wat is de culturele betekenis en functie van spoken, demonen en andere bovennatuurlijke gruwelwezens? Trek je engste kostuum aan en kom luisteren naar religiewetenschapper Arjan Sterken en filoloog Sándor Chardonnens over monsters, demonen, geesten en de menselijke gruweldrang.
In de ban van het enge
Op Netflix en Amazon staan de horrorfilms al klaar, pretparken maken zich op voor zogenaamde ‘Fright Nights’ en in het voetspoor van de VS hullen kinderen zich op 31 oktober in de engste monsterkostuums en trekken langs de deuren voor snoep of het leven van degene die de deur opent. Is dit onschuldig vermaak zonder diepere betekenis, of schuilt achter ons monsterlijk verlangen een diepere, en misschien wel duisterdere, culturele en existentiële betekenis? Volgens religiewetenschapper Arjan Sterken vormen monsters in de eerste plaats uitdrukkingen en projecties van culturele en psychologische angsten. Met behulp van monsters kunnen we onze vrees een plekje geven, op een afstand zetten, of juist zelf belichamen.
Demonen en bezweringen
Toch gaan sommigen nog een stapje verder dan een simpele verkleedpartij in hun fascinatie voor monsters en andere vormen van kosmologisch kwaad. Filoloog Sándor Chardonnens weet dit als geen ander: al jaren buigt hij zich over de magische wereld van toverij, geestenmagie en rituelen waarmee mensen demonen, fairies, en allerlei andere geesten proberen op te roepen en te bezweren. Maar welk wereldbeeld gaat er achter deze toverkunsten schuil? Waarom voelen mensen eigenlijk de behoefte demonen op te roepen? En hoe komt het dat veel mensen ook vandaag de dag nog lijken te geloven in demonische magie, magische cirkels en andere occulte rituelen?
Spoken zien
Na de lezingen van Arjan Sterken en Sándor Chardonnens gaan we in gesprek over de vraag hoe onschuldig onze hedendaagse gruweldrang eigenlijk is. Zijn hedendaagse monsters enkel een middel waarmee we onze angsten beteugelen, of leidt het ook tot een versterking van al bestaande maatschappelijke en politieke angsten? Wat moeten we met de menselijke neiging om spoken en monsters te zien waar deze eigenlijk niet zijn? Na afloop is er ook ruimte voor vragen uit het publiek.
Over de sprekers
Arjan Sterken is promovendus aan de Faculteit der Filosofie, Theologie en Religiewetenschappen van de Radboud Universiteit. In zijn onderzoek houdt hij zich bezig met het bovennatuurlijke als vruchtbare grond voor het projecteren van de angsten en verlangens. Hij richt zich daarbij voornamelijk op het proces van ‘Othering’ en uitsluiting in Indiase en Germaanse mythologie en folklore
Sándor Chardonnens is onderzoeker aan het Radboud Institute for Culture and History, en universitair docent bij het departement Moderne talen en culturen. Hij doceert middeleeuwse Engelse taal en cultuur, en magie in vroegmodern Europa. Eerdere onderzoeksprojecten betroffen de toekomstvoorspelling en droomvoorspelling in middeleeuws en vroegmodern Europa. Zijn lopende onderzoek gaat over vroegmoderne tovenaars en hun toverboeken.
Draag je Radboud Reflects een warm hart toe? Steun ons dan met een financiële bijdrage en doneer.
Wil je op de hoogte blijven van de activiteiten van Radboud Reflects? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief. Wil je verder denken over ethische vragen die spelen in jouw organisatie? Bekijk Radboud Reflects Professional – Ethische verdieping voor organisaties.