21|11|08 Doodgewone vrienden. Nadenken over vriendschap | Lezing en gesprek met Denker des Vaderlands Paul van Tongeren
Doodgewone vrienden. Nadenken over vriendschap | Lezing en gesprek met Denker des Vaderlands Paul van Tongeren | Maandag 8 november 2021 | 20.00 – 21.30 uur | LUX en online | Radboud Reflects
Video | Podcast | English review: The problematics of thinking about friendship
"Een prachtig programma om met je vriend of vriendin naar toe te gaan en naderhand samen met te filosoferen over je eigen vriendschappen." (Uit een deelnemersevaluatie.)
Aankondiging - We hebben meer vrienden dan ooit als je de sociale media moet geloven, vrienden ook die je zelfs nooit ziet. Hoe kan het dan dat mensen zich steeds vaker eenzaam voelen? Zijn we vergeten wat echte vriendschap inhoudt? Bestaat er eigenlijk wel zoiets als ‘echte’ vriendschap? Of zijn we in onze vriendschappen simpelweg naar het verkeerde op zoek? Kom en luister naar filosoof en Denker des Vaderlands Paul van Tongeren over zijn nieuwe boek Doodgewone vrienden. Zie de volledige aankondigingstekst onderin.
Verslag - Van de ideale naar de alledaagse vriend
Onder de invloed van de coronapandemie hebben vele vriendschappen het afgelopen anderhalf jaar ongewone vormen aangenomen. Borrelen via Zoom en bijkletsen via WhatsApp vervingen het normale dagelijkse contact. Ook ontstaan er de laatste jaren via sociale media compleet nieuwe vormen van vriendschap, bijvoorbeeld volledig online of met mensen aan de andere kant van de wereld. Deze ontwikkelingen wekken de vraag op: wat is vriendschap eigenlijk? Wat maakt een vriendschap tot een ware vriendschap? En in welke mate is zo’n ware vriendschap überhaupt mogelijk? Over deze vragen sprak emeritus hoogleraar Wijsgerige ethiek en Denker des Vaderlands Paul van Tongeren in zijn lezing voor Radboud Reflects, naar aanleiding van zijn boek Doodgewone vrienden. Nadenken over vriendschap. Na zijn lezing ging hij in gesprek met filosoof Kyrke Otto van de Radboud Universiteit en beantwoorde hij enkele vragen van het publiek.
Lofredenen op de vriendschap
Paul van Tongeren trapte zijn lezing af met het uiteenzetten van verschillende teksten over vriendschap die hij tijdens het werken aan zijn boek tegenkwam. ‘In eerste instantie kom je dan vooral mooie dingen tegen.’ Zo noemde hij een essay van Michel de Montaigne. Deze schreef een lofrede op zijn eigen vriendschap met Étienne de La Boétie. ‘Montaigne stelt: “Wij waren één ziel in twee lichamen.” Dat vind ik een interessante formulering. Wij kennen het omgekeerd idee van liefde, dat twee zielen versmelten in één lichaam. Maar hier is de lichamelijk afstand van belang.’ Daarnaast beschreef Van Tongeren het standpunt van Cicero over vriendschap. Deze poogde in een van zijn dialogen de ware vriendschap te formuleren door het aan een test te onderwerpen: zou je iets doen wat radicaal tegen je principes ingaat, als een vriend het van je vraagt? ‘Cicero geeft daarop het beroemde antwoord: dat kan niet. De vriendschap bestaat er namelijk in dat je zielsverwanten bent.’ Een andere interessante blik op vriendschap komt van Immanuel Kant, vertelde Van Tongeren. ‘Bij Kant gaat het vooral om vertrouwelijkheid, een vriendschap wordt bepaald door de mate waarin je open kunt zijn.’ Als laatste benoemde hij een van de eerste filosofen die nadacht over vriendschap: Aristoteles. De Griekse filosoof schreef meer over vriendschap dan over zowel geluk als rechtvaardigheid. ‘Hij beschreef vriendschap als wederkerige welwillendheid, waarvan je je bewust bent.’ Hierin is vooral het wederkerige interessant: ‘Het moet van beide kanten komen, zonder dat de vriendschap enkel bestaat vanwege die wederkerigheid.’
Een onbereikbaar ideaal
Paul van Tongeren vervolgde zijn lezing met een minder positief beeld van vriendschap. Naarmate hij meer las over vriendschap bekroop hem namelijk een onrustig gevoel. Dit werd veroorzaakt door twee elementen. Het eerste element gaat over tegenstemmen, filosofen die zich kritisch verhielden tegenover vriendschap. ‘Neem bijvoorbeeld Pascal. Deze stelde dat als twee vrienden zouden weten wat ze over elkaar zeggen tegen anderen, er geen twee vrienden meer op de wereld zouden zijn.’ Ook Nietzsche stelde dat de vriendschap bestaat dankzij het geheim, en dat een vriendschap die niet gedragen wordt door zelfkennis ten dode opgeschreven is. ‘En als je dan weet wat Nietzsche verder over zelfkennis schrijft, dan weet je dat er nauwelijks vriendschap mogelijk is.’ Het tweede verontrustende element kwam uit de eerder genoemde lofredes zelf, merkte Van Tongeren op. Zo stelde Aristoteles op zijn sterfbed dat iemand die meerdere vrienden heeft, géén vriend heeft, en zei Kant dat vriendschap zo zeldzaam is als een zwarte zwaan. Cicero begon zijn tekst door te stellen dat het verhaal over ware vriendschap dat hij vertelt van ver en lang geleden komt, en bovenal afkomstig is van iemand wiens vriend al gestorven is. ‘Dit duidt op een motief dat ik aantrof in de werken over vriendschap, namelijk het motief van de dode vriend. De lofrede wordt een necrologie van de vriendschap, daardoor ontstaat verontrusting. In het ideaal zit de echo van het voorbij zijn.’
Nadenken over nadenken
Naar aanleiding van deze kritieken stelde Paul van Tongeren zichzelf de vraag: hoe komt het dat de lofrede en de lijkrede zo verbonden zijn? ‘Ligt het aan de vriendschap? Misschien, maar het ligt zeker ook aan het denken over vriendschap.’ Door het nadenken over vriendschap lijken we het onvermijdelijk te gaan idealiseren, meende Van Tongeren. ‘Hierdoor wordt het onbereikbaar: we verliezen de reële, niet-ideale vriendschap.’ De oplossing voor deze onvermijdelijke maar onwenselijke idealisering is volgens Van Tongeren niet om simpelweg te stoppen met nadenken over vriendschap. Dat is namelijk niet mogelijk. ‘We denken onvermijdelijk na over vriendschap, ook als je denkt dat je er nog nooit over hebt nagedacht. Minstens de kiem van het nadenken is ooit gezaaid.’ Als voorbeeld noemde Van Tongeren alledaagse momenten als een vriend die iets van je vraagt, wat je eigenlijk liever niet zou doen. ‘Dan ga je toch, impliciet of expliciet, nadenken: is dit wel een echte vriend?’ Hiermee is ook de grondslag voor idealisering gevormd. ‘Daarom denk ik niet dat we niet moeten nadenken, maar dat we moeten voorkomen naïef te denken. We moeten niet trappen in de val van idealisering die in het denken voorgeprogrammeerd zit, waardoor we uiteindelijk de reële ervaring verliezen.’
Literatuur, ideaal en werkelijkheid
Na zijn lezing beantwoordde Paul van Tongeren nog enkele vragen van Kyrke Otto en van het publiek. Zo vroeg Otto of het niet een voorbarige conclusie is, om te stellen dat idealisering altijd op de loer ligt als je gaat nadenken over vriendschap. Als voorbeeld noemde zij beschrijvingen van vriendschap in literatuur, die soms ook de negatieve aspecten van vriendschap laten zien. Van Tongeren reageerde allereerst dat hij meent dat vriendschap vaak geïdealiseerd wordt in films. Maar bovenal zijn literatuur, films en theater volgens hem nog geen filosofie, maar zijn zij enkel soms het startpunt daarvan: ‘De reden waarom literatuur ons zo aanspreekt is dat er vragen opgeroepen worden. Daarmee begint ons denken pas.’ Op een vraag vanuit het publiek of idealisering niet ook positieve kanten kent – een ideaal kan immers juist aanzet geven tot het ontwikkelen van een vriendschap – antwoordde Van Tongeren voorzichtig instemmend. ‘Ontwikkeling is zeker mogelijk, maar het gevaar dat idealisering leidt tot een negatief beeld over werkelijke vriendschappen blijft. Het is niet alleen maar slecht, maar je moet er wel voorzichtig mee zijn. De norm moet niet de werkelijkheid veroordelen.’
Door Ellen Theuws
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.
Video
Podcast
Aankondiging
We hebben meer vrienden dan ooit als je de sociale media moet geloven, vrienden ook die je zelfs nooit ziet. Hoe kan het dan dat mensen zich steeds vaker eenzaam voelen? Zijn we vergeten wat echte vriendschap inhoudt? Bestaat er eigenlijk wel zoiets als ‘echte’ vriendschap? Of zijn we in onze vriendschappen simpelweg naar het verkeerde op zoek? Kom en luister naar filosoof en Denker des Vaderlands Paul van Tongeren over zijn nieuwe boek Doodgewone vrienden.
Onvoorwaardelijk
Veel van onze vriendschappen bestaan louter uit nuts- en pleziersrelaties: mensen met wie je de kroeg in gaat, het theater bezoekt of een sportwedstrijd kijkt. Slechts enkelen behoren tot de selecte kring van ‘echte vrienden’: mensen die altijd voor je klaarstaan, die ook onze minder mooie kanten kennen en omarmen, en die je nooit zullen bedriegen of in de steek laten. Maar moet vriendschap wel onvoorwaardelijk zijn om als échte vriendschap te kunnen gelden?
Kwetsbaarheid en gebrekkigheid
Paul van Tongeren waarschuwt ervoor vriendschappen al te veel te idealiseren. Net als vele filosofen voor ons, hebben ook wij vaak de neiging vriendschap mooier voor te stellen dan het is. In plaats van te erkennen dat vriendschap niet altijd even gemakkelijk is, verheerlijken we vriendschap net zo lang totdat we geen ‘echte’ vrienden meer over hebben. Het is volgens hem juist zaak om te leren omgaan met de kwetsbaarheid en voortdurende gebrekkigheid van alledaagse vriendschappen.
Geschiedenis
Tijdens deze avond neemt Paul van Tongeren ons mee in de geschiedenis van het denken over vriendschap. Hoe zijn de opvattingen over vriendschap door de tijd heen veranderd? Wat kunnen we leren van Montaigne’s gepassioneerde vriendschap met Étienne de la Boétie? En waarom waarschuwt Van Tongeren zijn lezers samen met Nietzsche voor het ‘nihilisme’ dat schuilt in de hedendaagse idealisering van vriendschap? Na zijn lezing gaat Van Tongeren in gesprek met de gespreksleider en het publiek.
Over de spreker
Paul van Tongerenis emeritus hoogleraar Wijsgerige Ethiek aan de Radboud Universiteit en Denker des Vaderlands. Hij publiceerde verschillende boeken over de deugdethiek van Aristoteles en het nihilisme van Friedrich Nietzsche. Als Denker des Vaderlands wil hij ons vooral aanzetten tot ‘nadenken’.
Draag je Radboud Reflects een warm hart toe? Steun ons dan met een financiële bijdrage en doneer.
Wil je op de hoogte blijven van de activiteiten van Radboud Reflects? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief. Wil je verder denken over ethische vragen die spelen in jouw organisatie? Bekijk Radboud Reflects Professional – Ethische verdieping voor organisaties.