21|11|25 De Duistere Kant | Lezing en gesprek met filosoof Pauline Kleingeld en rechtsfilosoof Thomas Mertens
De Duistere Kant | Lezing en gesprek met filosoof Pauline Kleingeld en rechtsfilosoof Thomas Mertens | Donderdag 25 november 2021 | 20.00 – 21.30 uur | Theaterzaal C en online | Radboud Reflects en Radboud Diversity Equity and Inclusion Office
Video | Podcast | English review - Sustaining the tension in Kant’s philosophy
"Interessant programma, zeker de vraag hoe Kant’s kijk op vrouwen en ras heeft doorgewerkt in zijn hele theoretisch werk. Geboeid geluisterd en gekeken." (Uit een deelnemersevaluatie.)
Aankondiging - Het werk van de invloedrijke filosoof Immanuel Kant kent vrouwonvriendelijke en racistische elementen. Wat dit betekent dit voor de ethiek van Kant en de toepasbaarheid van zijn morele principes anno nu? Moeten we Kant aan de kant schuiven? Of doen we zijn erfenis dan tekort? Luister naar filosoof Pauline Kleingeld en rechtsfilosoof Thomas Mertens over racisme, seksisme bij de duistere kant van Kant. Zie de volledige aankondigingstekst onderin.
Verslag - De goede Kant van de geschiedenis?
Sinds een aantal jaar laaien overal discussies op over de omgang met discriminerende opvattingen van historische figuren: geen wiskundige, dichter of filosoof ontkomt eraan. Zo ook moraalfilosoof Immanuel Kant. Zijn werk kent allerlei vrouwonvriendelijke en racistische elementen. Wat dit betekent dit voor de ethiek van Kant en de toepasbaarheid van zijn morele principes anno nu? En hoe moeten we anno 2021 omgaan met het werk wat zij achter hebben gelaten? In Theaterzaal C besprak filosoof Pauline Kleingeld deze vragen in een lezing, georganiseerd door Radboud Reflects en Radboud Diversity, Equity and Inclusion Office. Na afloop van de lezing ging Kleingeld in gesprek hierover met rechtsfilosoof Thomas Mertens, onder leiding van filosoof Wouter Veldman.
De keerzijde van Kant
Kleingeld trapte via Skype de avond af met haar lezing. Allereerst vertelde ze kort over de moraalfilosofie van Kant, en besprek o.a. zijn Categorisch Imperatief: ‘Kant is vooral bekend van zijn stelling dat de mens niet louter als middel gebruikt mag worden: de mens moet altijd ook beschouwd worden als doel op zich.’ Deze verdediging van de waardigheid van de mens is toegepast door emancipatiebewegingen, maar opmerkelijk genoeg keerde Kant zich niet (direct) tegen slavernij en maakte hij een hiërarchisch onderscheid tussen mannen en vrouwen. Kleingeld lichtte verschillende van de racistische en seksistische ideeën toe die Kant erop nahield: ‘Hij verdedigde een rassenhiërarchie op basis van vermeende ‘kleuren’ van volkeren.’ De ‘witte’ mensen die Europa en omstreken bevolkten, stonden hierin volgens Kant bovenaan. Voor de rest van de mensen op aarde waren niet dezelfde talenten weggelegd. Zo zouden niet-witte volkeren niet in staat zijn zichzelf te regeren en ze zouden gelukkiger zijn onder een Europese heerschappij. Ook besprak Kleingeld het seksime in de geschriften van Kant: ‘Er bestond geen hiërarchie zoals bij zijn rassentheorie, maar wel een duidelijk contrast: mannen zouden gericht zijn op moed, zelfbeheersing en de deugd, waar vrouwen enkel gericht zouden zijn op schoonheid.’ De man zou dan ook van nature de meester zijn over de vrouw.
(In)consistent denker
Na een beeld geschetst te hebben van zowel Kants universalistische moraalfilosofie, als zijn daarmee schijnbaar conflicterende opvattingen over sekse en ras, stelde Pauline Kleingeld de vraag: ‘Wat nu? Hoe moeten we omgaan met deze spanning?’ Voordat zij deze vraag beantwoordde, weerlegde zij eerst het argument dat er in de achttiende eeuw geen andere visies mogelijk waren: Kant was bevriend met zowel abolitionisten als een feministisch denker en discussieerde met hen. ‘Wat betreft de omgang met Kants opvattingen zijn er twee reacties in het debat.’ De eerste opvatting is dat Kant een consistente ongelijkheidsdenker is. ‘Aanhangers hiervan vinden dat we het vermeende universalistische Categorisch Imperatief moeten herformuleren zoals Kant het impliciet bedoelde: als enkel van toepassing op witte mannen.’ De andere opvatting stelt dat Kant wel degelijk een gelijkheidsdenker is, maar enkel een inconsistente: ‘We moeten ons volgens hen richten op Kants algemene principes. Op bepaalde punten is hij hier misschien mee in tegenspraak, maar onze belangstelling hoeft er niet naar uit te gaan.’ Sommige aanhangers van het tweede standpunt geven als argument dat Kants principes simpelweg in algemene bewoordingen geformuleerd zijn, en dat het geen recht aan zijn denken zou doen om te veronderstellen dat hij impliciet iets anders bedoelde. Dit argument weerlegde Kleingeld: ‘Genderneutrale termen als ‘de mens’ zijn in oude teksten vrijwel nooit van toepassing op vrouwen.’ Deze weerlegging bracht Kleingeld tot haar eigen standpunt in het debat: ‘We moeten in ieder geval erkennen dat er een spanning is tussen Kants algemene morele principes en de stilzwijgende beperkingen.’ Haar advies is als volgt: ‘Ik wil voorstellen dat we veel huiswerk op ons nemen, en zorgvuldig onderzoeken in hoeverre seksistische en racistische vooronderstellingen een rol spelen in Kants theorieën.’ Zo, stelde Kleingeld, nemen we niet onbedoeld racistische of seksistische elementen van een filosoof over. ‘Alleen het schrappen van de passages is niet genoeg, je moet het overwinnen door te weten waar het doorwerkt.’
Het heden als maatstaaf?
Na afloop van de lezing namen rechtsfilosoof Thomas Mertens en filosoof Wouter Veldman plaats op het podium, terwijl Pauline Kleingeld meesprak vanaf het scherm. Mertens bracht eerder dit jaar het boek Wat is de Verlichting? uit, een vertaling van Kants bundel waarin verscheidene van zijn essays over de Verlichting samenkomen. In het gesprek gingen de twee filosofen naar aanleiding van een vraag van Veldman onder andere dieper in op het seksisme in de teksten van Kant. Zo stelde Mertens dat gelijkheid van de seksen voor Kant nog een onvoorstelbare morele wereld was: ‘Daar is pas heel kort geleden, enkele decennia, verandering in gekomen.’
Daarnaast legde Thomas Mertens uit dat volgens hem het onderscheid tussen mannen- en vrouwendeugden in Kants werk complex is. ‘Kant zegt dan wel dat vrouwen bepaalde morele principes niet kunnen hebben, maar hij zegt ook: mannen volgen deze principes over het algemeen ook niet. Kant is vrij misantropisch.’ Pauline Kleingeld stelde dat hiermee nog niet afgedaan wordt aan het contrast: ‘Hij zegt nog altijd dat mannen als enige überhaupt die morele plichten hebben.’ Tot slot bespraken de filosofen de vraag uit het publiek waarom ze zich zo graag in Kant wilden verdiepen en wat hier anno 2021 de meerwaarde van is. Mertens stelde: ‘Ik vind dat je dit soort teksten niet leest om ze naast de maatstaf van je eigen opvattingen te leggen. Ik ben geïnteresseerd in hoe zijn samenleving eruit ziet, en hoe je het residu daarvan ziet in zijn werk. Dat is heel leuk. Ook kunnen we leren hoe we zelf verstandiger moeten zijn.’ Voor Kleingeld was o.a. de vergelijking met het heden juist interessant. ‘Als ik Kant lees ben ik benieuwd naar hoe zijn argumenten standhouden in het heden. Juist omdat ik daarnaar benieuwd ben, stel ik die vragen over hoe zijn racistische en seksistische denken van invloed is op zijn ideeën. Zo kunnen we met open ogen bepalen: wat is de beste theorie?’
Door Ellen Theuws
Video
Podcast
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.
Aankondiging
Het werk van de invloedrijke filosoof Immanuel Kant kent vrouwonvriendelijke en racistische elementen. Wat dit betekent dit voor de ethiek van Kant en de toepasbaarheid van zijn morele principes anno nu? Moeten we Kant aan de kant schuiven? Of doen we zijn erfenis dan tekort? Luister naar filosoof Pauline Kleingeld en rechtsfilosoof Thomas Mertens over racisme, seksisme bij de duistere kant van Kant.
Racisme en seksisme
Immanuel Kant (1724 – 1804) wordt gezien als een van de grootste filosofen van de Verlichting. We kennen hem vooral van zijn plichtsethiek en zijn werk waarin vrijheid, gelijkheid en universele mensenrechten centraal staan. Minder bekend zijn zijn negatieve ideeën over vrouwen en mensen van kleur.
Kant maakte lange tijd een hiërarchisch onderscheid tussen seksen en rassen. Zo waren vrouwen ondergeschikt aan de man, en verdedigde Kant dat zwarte mensen niet in staat waren om zelfstandig te werken, of om onderwijs te volgen. Pas aan het einde van zijn leven nam hij radicaal afstand van zijn racistische denkbeelden. Hoe kunnen we deze ommekeer verklaren? En waarom bleef de vrouw wel ondergeschikt aan de man in zijn werk?
Beperkt universeel
Pauline Kleingeld legt uit in hoeverre de seksistische en racistische elementen in Kants werk problematisch zijn. Hebben Kants opvattingen over ras en gender een invloed op zijn filosofische ideeën gehad? Stond ‘mens’ voor Kant gelijk aan ‘witte man’? En is zijn morele theorie dan wel zo universeel als we dachten?
Erfenis
Na haar lezing gaat Pauline Kleingeld in gesprek met rechtsfilosoof Thomas Mertens. Maken de vrouwonvriendelijke en racistische elementen Kants ethiek minder ethisch? En is zijn werk wel geschikt om naar hedendaagse morele problemen zoals (institutioneel) racisme te kijken? Tegelijkertijd: Kant leefde in een andere tijd. Kun je hem wel de maat nemen aan de hand van onze huidige morele waarden en normen? En is het mogelijk om een hedendaagse Kantiaanse ethiek te ontwikkelen die vrij is van racistische en seksistische aspecten? Filosoof en programmamaker Wouter Veldman leidt het gesprek.
Over de sprekers
Pauline Kleingeld is filosoof en hoogleraar Ethiek en haar geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen. Ze is een van de meest vooraanstaande deskundigen op het gebied van de Kantiaanse ethiek en politieke filosofie. Ze publiceerde over thema’s als de vrijheid van de wil, de rol van emoties, en het kosmopolitisme in heden en verleden. In 2020 kreeg ze een Spinozapremie die ze gebruikt om onderzoek te doen naar de filosofische onderbouwing van universele normen en de betekenis hiervan voor de hedendaagse debatten over ras en racisme.
Thomas Mertens is rechtsfilosoof en hoogleraar Rechtsfilosofie aan de Radboud Universiteit. Hij bestudeert de verhouding van recht en moraal vanuit een hoofdzakelijk Kantiaanse inspiratie. In 2021 publiceerde hij samen met Willem van der Kuijlen de Kant-bundel Wat is verlichting?. Daarnaast verscheen onlangs een artikel in de Groene Amsterdammer. 
Wouter Veldman is filosoof en werkt als programmamaker bij Radboud Reflects. Hij werkt aan een onderzoeksvoorstel over milieufilosofie, nihilisme en Nietzsche.
Draag je Radboud Reflects een warm hart toe? Steun ons dan met een financiële bijdrage en doneer.
Dit is een programma van Radboud Reflects en Radboud Diversity Equity and Inclusion Office.
Wil je op de hoogte blijven van de activiteiten van Radboud Reflects? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief. Wil je verder denken over ethische vragen die spelen in jouw organisatie? Bekijk Radboud Reflects Professional – Ethische verdieping voor organisaties.